Στον Ανδρέα Πίττα για την καλλιέργεια και τη γενναιοδωρία του

Επιστρέφουμε σήμερα στη Λεμεσό, όχι για τις απόκριες και το καρναβάλι, σύμφωνα με το πνεύμα των ημερών, που είναι τόσο συνδεδεμένα μαζί με την πόλη, αλλά για να ανιχνεύσουμε στοιχεία από την ιστορία της, στοιχεία πίσω μακριά στον χρόνο προς τα τέλη του 15ου και αρχές του 16ου αιώνα. Με οδηγό πάντοτε τις πηγές και πρωτίστως τις αρχειακές, που μεταφέρουν μαζί τους πολύτιμο φορτίο για το παρελθόν μας, θα ακούσουμε «ποιητική αδεία» αυτές τις ίδιες τις πηγές να συνομιλούν με ένα οικόσημο της ίδιας εποχής.

Είναι πράγματι εκπληκτικό γιατί μετά από πέντε αιώνες οι εν λόγω πηγές μας υπέδειξαν ή μάλλον οι ίδιες μας κοινοποίησαν ποιο ή ποια πρόσωπα κρύβονται πίσω από το οικόσημο και τα σύμβολά του. Και ίσως το πιο ενδιαφέρον στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι το οικόσημο αυτό βρίσκεται σε μια σπουδαία εικόνα της Παναγίας / Αγίας Νάπας, των αρχών της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια, που κοσμεί τον καθεδρικό ναό της Θεοτόκου Αγίας Νάπας της Λεμεσού. Πρόκειται για μία κατεξοχήν εικόνα, ένα έμβλημα της πόλης, ένα ιστορικό και θρησκευτικό κειμήλιο υψίστης αξίας, αλλά και αδιαμφισβήτητα άμεσα συνδεδεμένο με την ιστορία της πόλης της Λεμεσού.

Ο δωρητής της, αν και δεν παρουσιάζεται γονυπετής, όπως συμβαίνει συχνά στις εικόνες, ούτε αναγράφεται το όνομά του, δηλώνει απερίφραστα με το οικόσημό του την ταυτότητά του. Αλλά η ταυτότητα του δωρητή και κατά συνέπεια και η ταύτιση του οικοσήμου, επαναλαμβάνουμε, θα εξακολουθούσαν να παραμένουν ακόμη στο σκότος εάν δεν είχαμε αρωγό τις πηγές της εποχής, οι οποίες μας γνωστοποιούν και στοιχεία για πρόσωπα που σχετίζονται με την πόλη της Λεμεσού.

Το οικόσημο

Το οικόσημο αποκαλύφθηκε μόνο μετά τη συντήρηση της εικόνας της Αγίας Νάπας γιατί είχε φθαρεί στο προσκυνηματικό κάτω μέρος της από τη συνεχή και για αιώνες προσκύνηση και σε χαλεπούς καιρούς των ορθοδόξων. Η Θεοτόκος παρουσιάζεται καθιστή σε μεγαλόπρεπο θρόνο και κρατάει τον Χριστό, ο οποίος ευλογεί με το δεξί του χέρι και με το άλλο φέρει τυλιγμένο ειλητάριο. Κάτω από τον θρόνο στα δεξιά βρίσκεται το οικόσημο, στο οποίο παρουσιάζεται σε ερυθρή επιφάνεια χρυσόχρωμος εστεμμένος λέοντας ανασηκωμένος στα δυο του πόδια, που φέρει σπαθί.

Τα οικόσημα, ως γνωστόν, αποτελούν τεκμήρια αδιάσειστα τόσο γενεαλογίας όσο και ιστορικής προέλευσης οικογενειών. Το στέμμα και το σπαθί δηλώνουν ισχύ και είναι τεκμήρια εξουσίας, δύναμης και υψηλής καταγωγής. Ανάλογα με το στέμμα και την απεικόνισή του, μπορεί να δηλώνει βασιλιά, πρίγκιπα, δούκα, κόμη κ.ά. Ο λέοντας δηλώνει, επίσης, ισχύ, μεγαλείο, ανώτερη διοικητική εξουσία, ανδρεία, μεγαλοψυχία κ.ά. Το χρυσό χρώμα, με το οποίο απεικονίζεται ο λέοντας, μαρτυρεί πλούτο και το πορφυρό πεδίο στο οποίο βρίσκεται, αυτοκρατορική ή βασιλική εξουσία.

Θα άξιζε να αναφερθούμε και στον ναό της Αγίας Νάπας, στον οποίο βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας με το οικόσημο. Η ταύτιση του οικοσήμου, δηλαδή σε ποιον ανήκει και σε ποια εποχή έζησε και έδρασε το άτομο αυτό, ταυτόχρονα επιβεβαιώνει και τη χρονολόγηση της εικόνας, η οποία έγινε ήδη στο παρελθόν με βάση την τεχνοτροπία της, αλλά επιπρόσθετα τώρα τεκμηριώνεται και μέσα από τις ιστορικές πηγές, αυτές τις πηγές που μας οδήγησαν στην ταύτιση του ίδιου του οικοσήμου.

Τα πιο πάνω στοιχεία μας είναι χρήσιμα και για την ιστορία του καθεδρικού ναού της Αγίας Νάπας και βέβαια όχι του υφιστάμενου οικοδομήματος. Αναφερόμαστε στην ιστορία παλαιού ναού, τα ίχνη του οποίου αποκαλύφθηκαν κοντά στον καθεδρικό ναό της Αγίας Νάπας. Και χρειάζεται ασφαλώς περαιτέρω έρευνα γύρω από το όλο θέμα και τα νέα στοιχεία που πρόσφατα μας έγιναν γνωστά. Για παράδειγμα, η αναφορά για τον γάμο το 1540 της θυγατέρας του ορθόδοξου επισκόπου Λεμεσού, που έλαβε χώρα σύμφωνα με ανέκδοτη πηγή στην Επισκοπή Λεμεσού (Chiesa episcopale), γεννά ερωτήματα σε σχέση με τον ναό για τον οποίο κάνει λόγο και την επισκοπή εφόσον η έδρα επισκόπου τη συγκεκριμένη εποχή ήταν τα Λεύκαρα. Το σημερινό, ωστόσο, θέμα μας εστιάζει στο οικόσημο της εικόνας και σε ποιον ανήκε.

Αναφέραμε προηγουμένως τι ακριβώς συμβολίζουν τα χαρακτηριστικά του οικοσήμου. Απομένει στη συνέχεια η διερεύνηση των πηγών που έχουμε στη διάθεσή μας για να εξετάσουμε ποια πρόσωπα σημαίνοντα και με εξουσίες κατά την ίδια εποχή σχετίζονται με την πόλη της Λεμεσού. Ποιοι άραγε ήταν οι ανώτατοι άρχοντες στη Λεμεσό κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας; Ασφαλώς οι καπιτάνοι (διοικητές). Η Λεμεσός ήταν η μόνη πόλη της Κύπρου στην οποία οι Βενετοί δεν διόριζαν Βενετό αξιωματούχο, όπως συνέβαινε με τις άλλες πόλεις, αλλά επέλεγαν έναν καπιτάνο (διοικητή) Κύπριο μεταξύ των ευγενών της Λευκωσίας. Ας σημειωθεί επίσης ότι οι ευγενείς αυτοί που διορίζονταν καπιτάνοι Λεμεσού ήταν συνήθως φεουδάρχες ή έμποροι και είχαν οικονομική ευρωστία.

Η Λεμεσός κατά τη Βενετοκρατία, αν και παρηκμασμένη, επιβαλλόταν να έχει έναν καπιτάνο, γιατί διέθετε λιμάνι και εξυπηρετούσε την τοπική αλλά και τη διεθνή ναυτιλία, ήταν έδρα μιας Λατινικής Επισκοπής και διέθετε και ένα φρούριο, αν και στις πηγές αναφέρεται ως ερειπωμένο. Επίσης, η θέση αυτή θα μπορούσε να παραχωρηθεί τιμητικά, μετά από σχετικό αίτημα. Οι καπιτάνοι της Λεμεσού τονίζουμε ότι είχαν και στρατιωτικές, αλλά και δικαστικές εξουσίες. Θα μπορούσε η θέση αυτή του καπιτάνου της Λεμεσού να παραχωρηθεί και για υπηρεσίες που θα είχε ενδεχομένως προσφέρει κάποιος προς το βενετικό κράτος προασπίζοντας, για παράδειγμα, την ελευθερία της αποικίας και στην προκειμένη περίπτωση της Κύπρου. Τέτοιες περιπτώσεις απαντούν σε αρχειακό υλικό.

Οι αρχειακές πηγές, μεταξύ άλλων, έρχονται να φωτίσουν και αυτή την άγνωστη πτυχή της ιστορίας της Λεμεσού, δηλαδή την προσωπογραφία των καπιτάνων της, πριν σχεδόν από πέντε αιώνες, παρέχοντάς μας πληροφορίες για το ποιοι ήταν αλήθεια αυτοί οι άνθρωποι, σε ποιες σημαντικές οικογένειες της Κύπρου ανήκαν και πώς κατέλαβαν αυτή τη θέση. Στο παρελθόν, σε σχετική ανακοίνωση σε συνέδριο και σε δημοσιεύματά μας, είχαμε παρουσιάσει κατάλογο δέκα ή και περισσοτέρων καπιτάνων της Λεμεσού με πλούσια προσωπογραφικά στοιχεία.

Το υπό εξέταση οικόσημο αδιαμφισβήτητα σχετίζεται με καπιτάνο της Λεμεσού. Μεταξύ όλων αυτών που είχαν υπηρετήσει ως καπιτάνοι Λεμεσού καταλήγουμε σε δύο αδέλφια που είχαν καταλάβει διαδοχικά την εν λόγω υψηλή διοικητική θέση. Το οικόσημο και τα σύμβολά του μας προσανατόλισαν εύλογα σε δύο καπιτάνους της Λεμεσού, που είχαν άμεση σχέση με βασιλικό οίκο και στην προκειμένη περίπτωση με τον βασιλικό οίκο της Κύπρου, που δεν είναι άλλος από αυτόν των Lusignan. Πρόκειται για τους αδελφούς Φοίβο και Ιάσονα Lusignan, θείο και πατέρα του γνωστού ιστορικού Στέφανου Lusignan.

Ένας κλάδος του βασιλικού οίκου των Lusignan που κυριάρχησε στην Κύπρο για σχεδόν τρεις αιώνες ήταν και ο κλάδος των Lusignan που δεν βασίλευσαν και κατάγονταν από τον αδελφό του βασιλιά Iaνού, Ερρίκο, πρίγκιπα της Γαλιλαίας, που σκοτώθηκε το 1426 στη Μάχη της Χοιροκοιτίας. Ο κλάδος αυτός δεν βασίλευσε γιατί οι απόγονοι του Ερρίκου ήταν νόθα παιδιά και όχι από νόμιμο γάμο. Από τον ίδιο κλάδο ο πιο διάσημος, χωρίς καμία αμφισβήτηση, είναι ο Δομινικανός Στέφανος Lusignan, ο σπουδαίος ιστορικός που μας έχει κληροδοτήσει σημαντικότατο έργο για την Ιστορία της Κύπρου κατά τον 16ο αιώνα.

Φοίβος και Ιάσονας Lusignan

Ο Φοίβος Lusignan, γιος του Φίλιππου Lusignan και της Ισαβέλλας Φαβρικίου, γεννήθηκε γύρω στο 1487 και πέθανε στη Λευκωσία, ίσως κατά τα μέσα του 16ου αιώνος, και ετάφη στη μονή του Αγίου Δομινίκου. Διετέλεσε καπιτάνος Λεμεσού από το 1509 έως το 1515. Ο Φοίβος Lusignan, όπως μαρτυρείται σε μια πηγή, είχε μεταβεί στη Βενετία για να διεκδικήσει κάποια φέουδα που του είχαν αφαιρεθεί. Πρόκειται για το φέουδο Κιτίου, που είχε αφαιρέσει από την οικογένεια ο βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ Lusignan. Ανέκδοτη πηγή με ημερομηνία 11 Απριλίου 1516 μας γνωστοποιεί ότι το Συμβούλιο των Δέκα είχε εκχωρήσει το καπετανάτο της Λεμεσού στον Φοίβο Lusignan, γεγονός που μαρτυρεί ότι υπηρέτησε περισσότερα χρόνια στην ίδια θέση.

O πατέρας του ιστορικού Στέφανου Lusignan, Ιάσoνας Lusignan, δεύτερο παιδί του Φίλιππου Lusignan, γεννήθηκε σύμφωνα με τον γιο του το 1497. Ο ίδιος, επίσης, αναφέρει ότι είχε διαδεχθεί τον αδελφό του Φοίβο στο καπετανάτο της Λεμεσού, σε ηλικία 18 ετών. Σε έκθεση περί Κύπρου, η οποία χρονολογείται γύρω στο 1520, μνημονεύονται οι κληρονόμοι του Φοίβου Lusignan, γεγονός που σημαίνει ότι ο ίδιος είχε φύγει από τη ζωή και τη θέση του καπιτάνου της Λεμεσού έλαβε ο αδελφός του Ιάσονας. Ο Ιάσονας νυμφεύθηκε το 1520 τη θυγατέρα του Βαλλιάνου Flatro, Λουκία, και απέκτησε μαζί της δέκα παιδιά, μεταξύ αυτών και τον Στέφανο. Ο Ιάσονας το 1570 με την πτώση της Λευκωσίας φονεύθηκε από οθωμανική σπάθη.

Το οικόσημο της εικόνας της Αγίας Νάπας ανήκει στους απογόνους του πρίγκιπα της Γαλιλαίας Ερρίκου Lusignan, αδελφού του βασιλιά Ιανού που σκοτώθηκε το 1426 στη Μάχη της Χοιροκοιτίας, δηλαδή στους αδελφούς Φοίβο και Ιάσονα Lusignan. Δωρητής της εικόνας ήταν είτε ο Φοίβος είτε ο Ιάσονας Lusignan, που υπηρέτησαν και οι δυο ως διοικητές Λεμεσού. Το γεγονός ότι δεν μπορούσαν να τιμηθούν με έναν βασιλικό τίτλο, όπως για παράδειγμα ο πρόγονός τους Ερρίκος Lusignan που έφερε τον τίτλο του πρίγκιπα της Γαλιλαίας, γιατί ο παππούς τους Φίλιππος, ο γιος του Ερρίκου, ήταν νόθος και δεν προήλθε από νόμιμο γάμο, πιστεύουμε ότι ήταν ένας ισχυρότατος λόγος για να δηλώνουν με κάθε τρόπο τη βασιλική τους καταγωγή. Επίσης, το έφεραν βαρέως γιατί ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου τους αφαίρεσε τα φέουδα τα οποία κατείχαν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο ιστορικός Στέφανος Lusignan, γιος του Ιάσονα, αποκαλεί στο έργο του τον βασιλιά Ιάκωβο Lusignan νόθο, τον οποίο ακολουθεί και ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, αποκαλώντας τον ίδιο βασιλιά «Γιάκουμος ο μπάσταρδος». Τόσο ο Στέφανος Lusignan όσο και ο πατέρας και ο θείος του στα οποιαδήποτε αιτήματά τους υπενθύμιζαν τη βασιλική καταγωγή τους. Μετά την κατάλυση της βασιλείας και την προσάρτηση της Κύπρου από τη Γαληνοτάτη, όταν διορίζονται στο καπετανάτο της Λεμεσού οι δύο αδελφοί ως αξιωματούχοι της πόλης, δημιουργούν το οικόσημό τους για να καταδείξουν με αυτό τον τρόπο ακόμη πιο εμφανώς τη βασιλική καταγωγή τους. Ας υπομνησθεί ότι όταν ακόμη ενταφίαζαν τους Φράγκους βασιλείς της Κύπρου τοποθετούσαν το στέμμα στο κεφάλι τους και στο ένα χέρι το σπαθί. Αυτά τα σύμβολα απαντούν και στο οικόσημο των δύο αδελφών Lusignan.

Τέλος, εικάζουμε για τους εξής λόγους ότι δεν αποκλείεται δωρητής της εικόνας να είναι ο Ιάσονας μάλλον αντί ο Φοίβος  Lusignan. Η εικόνα φέρει επιγραφή στην ελληνική και η σύζυγός του Ιάσονα ήταν θυγατέρα του Βαλλιάνου Flatro, ορθόδοξου Έλληνα και ευεργέτη το 1529 της ορθόδοξης γυναικείας μονής (monasterio delle donne) της Λευκωσίας, την οποία έχουμε ταυτίσει με τη Χρυσαλινιώτισσα. Επίσης, ένας γιος του αργότερα ακολούθησε το ορθόδοξο δόγμα και ήταν υποψήφιος σε εκλογή ορθοδόξου επισκόπου το 1568. Όλα τα πιο πάνω μαρτυρούν τη σχέση της οικογένειάς του με τους Έλληνες ορθόδοξους της Κύπρου.

Το δημοσίευμα αυτό αποτελεί για ευνόητους λόγους περιληπτικό σχολιασμό των όσων πρέπει να αναφερθούν για το οικόσημο, τους δύο καπιτάνους Λεμεσού, την εποχή τους, την εικόνα και την περαιτέρω έρευνα σχετικά με τον ναό στον οποίο αφιερώθηκε. Ωστόσο το δημοσίευμα αυτό, στο οποίο για πρώτη φορά γίνεται ταύτιση του μικρού οικοσήμου που βρίσκεται σε αυτή την εικόνα, αυτού του υψίστης σημασίας εκκλησιαστικού κειμηλίου της εικόνας της Αγίας Νάπας, αποτελεί αναντίλεκτα σημαντικό σπάραγμα μιας μάλλον σκοτεινής εποχής για την ιστορία της πόλης της Λεμεσού και ανοίγει έναν άλλο ορίζοντα και νέες προοπτικές για βέβαιες και διεξοδικές απαντήσεις σε ιστορικά στοιχεία που αφορούν την ίδια πόλη. Ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους κλείνοντας επαναλαμβάνουμε την εκπληκτική ρήση από την Ακολουθία των Αγίων Ρηγίνου και Ορέστου: «Ευφραίνου εν Κυρίω, Νεάπολις Νεμεσού των Κυπρίων».

*Ευχαριστίες στη δρα Ουρανία Περδίκη και στον Στέλιο Περδίκη για την παραχώρηση φωτογραφιών και άλλου υλικού για την εικόνα.