Του Βαγγέλη Γέττου

Πριν μερικές μέρες, σε κάποιο roundabout της Λευκωσίας, παρατήρησα την γιγαντοαφίσα ενός υποψήφιου βουλευτή που σαν κεντρικό του σύνθημα είχε επιλέξει το «# Αλλαγή Νοοτροπίας». Περίπου πριν από ένα χρόνο, μία εταιρεία τηλεπικοινωνιών που έκανε rebranding, είχε λανσάρει το, ας πούμε, μυστηριώδες teaser «#Κάτι Αλλάζει» - επίσης σε περίοπτα billboards. Λέξεις κοινές, φράσεις οι οποίες αναμασά το διαπλανητικό πολιτικό και επικοινωνιακό κατεστημένο από την γέννηση της δημοκρατίας: ωστόσο λάμπουν σαν καινούριες χάρη στο ιερογλυφικής μαγείας «#».

Είναι γνωστό ότι, αφ’ εαυτής, η διαδικασία προσέλκυσης views είναι περίπου τυφλή. Μέσω του hashtag, η μηχανή αναζήτησης παρουσιάζει έναν κατάλογο με θέματα χαλαρής έως ανύπαρκτης συνάφειας. Το «#Κάτι Αλλάζει» στις διάφορες γραμματολογικές του εκδοχές -που πρέπει να λαμβάνοντται υπόψη δεδομένης της κυριαρχίας των greeklish- αποδίδει από ένα post ενός κρητικού γαστρονομικού κέντρου που εξοικειώνει μαθητές με την τοπική κουζίνα μέχρι τις νέες εγκαταστάσεις του ολυμπιακού κολυμβητηρίου στην Αθήνα. Το «#Αλλαγή Νοοτροπίας» επελέγη κατόπιν εμφανώς καλύτερης έρευνας, φέρνοντας στις οθόνες μας πρώτο τον εν λόγω υποψήφιο ακολουθούμενο από posts για τα 2 χρόνια ΣΥΡΙΖΑ (2017), μία προσωπική ανάρτηση κάποιας κοινωνιολόγου κ.ά. Το θέμα θα απασχολούσε μόνο τους προγραμματιστές και τους social media managers αν δεν ήταν βαθιά πολιτικό και κοινωνικό.

Το σύμβολο «#» δίπλα σε κάποιο σύνθημα, θέμα ή συμβολική λέξη έχει πλέον εξέλθει της αποκλειστικά αλγοριθμικής συσχέτισης του hashtag. Ουσιαστικά έχει καταστεί το 25ο γράμμα για τα ελληνικά και το 27ο για τα αγγλικά και άλλα αλφάβητα με ισάριθμα γράμματα. Ακόμα και σε πανό διαδήλωσης -δηλαδή ενός έντυπα εκπεμπόμενου μηνύματος- το «#» μπορεί να εισάγει το κεντρικό σύνθημα, ακόμα και αν ψηφιακά δεν έχει δημιουργηθεί το αντίστοιχό του. Υπερβαίνοντας τον αρχικό σκοπό της δημιουργίας του που είναι να προσελκύει περισσότερα views σε κάποιο post, πλέον, το σύμβολο αυτό έχει καταστεί από μόνο του διακριτή δήλωση, statement.

Ακόμα και η λέξη-όρος που απέδιδε μέχρι τώρα το σύμβολο ("δίεση" στην Ελλάδα, "κάγκελο" στην Κύπρο) τείνει να εκλείψει. Κι αυτό γιατί το σύμβολο «#» προσδίδει στο μήνυμα μία ψηφιακή διάσταση ακόμα και αν αυτή δεν ενδιαφέρει τον πομπό του μηνύματος, μία συνδήλωση ότι ‘’αυτό που σας λέω (οφείλει να) έχει ήδη γίνει viral’’. Λέξεις χιλιοειπωμένες, συνθήματα που έχουν βαρεθεί τον εαυτό τους, ξαφνικά, με την προσθήκη ενός συμβόλου αναβαπτίζονται σε καινοτόμα και πρωτοποριακά. Έτσι, το hashtag σχεδόν απαιτείται για να σε πάρει κανείς στα σοβαρά. Βεβαίως υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο τί θεωρεί κανείς σοβαρό ως αίτημα, ως μήνυμα κτλ και στο αν πραγματικά αυτό είναι σοβαρό. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν το «#Παραιτηθείτε» που λάνσαρε ανυπόγραφα η Νέα Δημοκρατία στην Ελλάδα εν μέσω κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Σε αυτή την περίπτωση, μέσω και του θεωρητικά στοχευμένου μαρκετίστικου λανσαρίσματος, υπήρχε η προσδοκία ότι το ψηφιακό αυτό αίτημα θα μετατρεπόταν και σε ενσώματο. Ωστόσο η αποτυχία του ήταν παταγώδης με ελάχιστους ανθρώπους να συγκεντρώνονται για κάποιο καιρό μπροστά στη Βουλή των Ελλήνων.

Για να το πούμε αλλιώς: για να καταγραφεί ένα κοινωνικό αίτημα, ο φορέας του πρέπει να σκεφτεί την ψηφιοποίησή του -ή το ενδεχόμενο της ψηφιακής του επικοινωνίας- προκαταβολικά. Η ενσώματη παρουσία (π.χ. διαδήλωση) ή η έντυπη ή προφορική παρουσίαση του αιτήματος θα προκύψει ως δεύτερη προτεραιότητα.

Μέσω των ανωτέρω παραδειγμάτων από την πολιτική και την οικονομία (διαφήμιση), τίθεται το εξής ερώτημα: υφίσταται πολιτότητα χωρίς την διαμεσολάβηση του αλγοριθμικά περιφραγμένου κυβερνοχώρου; Η μετάβαση στην σχεδόν απαράβατη ψηφιακή -ή εν δυνάμει ψηφιακή- συνθήκη της εκκίνησης, της διάχυσης και της προβολής μιας πολιτικής παρέμβασης επισύρει σειρά ερωτημάτων.

Πρώτο και κυρίαρχο είναι το ερώτημα της προετοιμασίας του γενικού πληθυσμού σε επίπεδο ψηφιακών δεξιοτήτων. Αν πια δεν μας χρειάζεται η αλφαβήτα τυπωμένη στo χαρτί ή δοσμένη από το σύστημα Μπράιγ, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε: που βρισκόμαστε σε επίπεδο ψηφιακού αλφαβητισμού; Δεν αναφέρομαι στις δεξιότητες πληροφορικής (ICT skills) που είναι η προπαίδεια του ψηφιακού αλφαβητισμού. Αναφέρομαι στην ανάπτυξη ψηφιακής κριτικής σκέψης που εξοπλίζει τον/την πολίτη με την δυνατότητα να διακρίνει τί τον/την αφορά, τι τον/την ενδιαφέρει και τί όχι. Αν, δε, στην εξίσωση βάλουμε και την απίστευτη εκλέπτυνση του συμπεριφορικού marketing (behavioural marketing) που πλέον καθοδηγεί με τους πιο απίστευτους τρόπους την πολιτική και καταναλωτική μας συμπεριφορά, η απόκτηση αυτής της ψηφιακής κριτικής σκέψης αποκτά σημασία ψηφιακής ζωής και θανάτου.

Η ψηφιοποίηση δεν ήρθε απλώς να βοηθήσει την ζωή εν μέσω πανδημίας. Αποτελεί μέρος της 4ης βιομηχανικής επανάστασης που συντρέχει με την 5η, συνεπώς αποτελεί τάση που απλώς επιβιβάστηκε στο σκάφος της πανδημίας για να επιταχυνθεί. Άλλωστε, το ερώτημα για το αν η πανδημία έφερε την ψηφιοποίηση ή αν η ψηφιοποίηση απαιτούσε μια πανδημία για να γίνει η νέα «Règle du Jeu», η νέα νόρμα, είναι ψευδεπίγραφο. Μοιάζει με το ψευδεπίγραρο ερώτημα που περιέγραφε ο Νίκος Πουλαντζάς το 1978 στο τελευταίο του βιβλίο: η ατμομηχανή έφερε την βιομηχανική επανάσταση ή η βιομηχανική επανάσταση την ατμομηχανή;

Όταν ο Αριστοτέλης διαπίστωνε στα «Πολιτικά» ότι ο άνθρωπος είναι ‘’φύσει πολιτικὸν ζῷον’’, το συνέδεε με την διαπίστωση ότι η πόλη, με την έννοια του πρωτογενούς κοινωνικού σχηματισμού, είναι μια φυσική κατάσταση. Η «πόλη» και η ιδιότητα του «πολίτη», όπως φαίνεται να την αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης, δεν ταυτίζονται απαραίτητα με μια κατάσταση ακμής. Αντίθετα, «πόλη» και «πολίτης» αποτελούν μία κλίμακα π.χ. από το 1 έως το 100. Στο 1, ο άνθρωπος είναι απολύτως αγελαίος ενώ στο 100 έχει αγγίξει την ουτοπία της τέλειας συνύπαρξης.

Η «ψηφιακή πόλη» και ο «ψηφιακός πολίτης» είναι πραγματικότητες που υπερβαίνουν την ατομική βούληση του καθενός/καθεμιάς μας. Δηλαδή δεν μπορούμε να αντισταθούμε στην εμπέδωσή τους αλλά ούτε και χρειάζεται. Η ψηφιοποίηση, όπως και κάθε άλλη τεχνολογία, παρ’ όλο που προκύπτει παράλληλα με τα συμφέροντα που την γεννούν, δεν παύει να αφήνει περιθώρια για εναλλακτικές χρήσεις προς όφελος των πολλών. Π.χ. τα social media μπορεί να επιβάλουν Πρόεδρο στις ΗΠΑ αλλά δύνανται να αποτελέσουν και το (μοναδικό) μέσο διάδοσης και διάσωσης αποδεικτικών στοιχείων για την αυθαίρετη αστυνομική βία σε βάρος διαδηλωτών. Εφόσον, λοιπόν, μιλάμε για μια αναπόδραστη πραγματικότητα, πρέπει να δούμε σε ποιό σημείο της κλίμακας βρισκόμαστε, προσαρμόζοντας τον ορισμό του Αριστοτέλη επί της ψηφιακής, πια, πολιτότητας.

Η φυσική παρουσία των ανθρώπων σε κρίσιμα momenta τα οποία καθορίζουν τις ζωές τους ήταν ανέκαθεν εκ των ων ουκ άνευ στοιχεία της πολιτότητας, ασχέτως της ανάπτυξης της τεχνολογίας. Η πολιτική στάση των πολιτών θα καταγράφεται νομοτελειακά πρωτίστως στον δημόσιο χώρο. Γιατί εκεί αναζητά τους υλικούς και ψυχολογικούς πόρους της επιβίωσης και διαβίωσής του. Το δεδομένο αυτό αποτυπώνεται στην πλέον ακραία κατάσταση που μπορεί να βρεθεί η δημόσια σφαίρα που δεν είναι άλλη από τον πόλεμο: όσο και αν εξελιχθούν τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη και οι διηπειρωτικοί πύραυλοι, ‘’κανένα έδαφος δεν κατέχεται αν δεν «ξεθάψεις» το κρυμμένο πεζικό’’, όπως μου είχε πει ένας λοχίας θητείας στο στρατό.

Συνοψίζοντας, η ζωή μας ως πολίτες μπορεί και οφείλει να κινείται τόσο εντός όσο και εκτός hashtag. Η συναισθηματική σχέση με το έντυπο βιβλίο, δηλαδή με το έντυπο μήνυμα δεν μπορεί να υποκατασταθεί από το ψηφιακό βιβλίο. Η live συνομιλία μέσω της ανθρώπινης φωνής – ακόμα και μέσω κάποιας πλατφόρμας – δεν μπορεί να υποκασταθεί από την αντιπαράταξη φωνητικών μηνυμάτων. Αυτό δεν σημαίνει ότι είτε το ψηφιακό βιβλίο είτε το φωνητικό μήνυμα αλλοτριώνουν αυτόματα την κριτική μας σκέψη. Συνεπώς, η ενσώματη παρουσία μας στους δρόμους και τις πλατείες, στα θέατρα και στους κινηματογράφους, στις ημερίδες και στις διαδηλώσεις, πρέπει να ξέρει να συνδιαλέγεται με την ψηφιακή μας δραστηριότητα Ο βασικότερος όρος αυτής της συνδιαλλαγής είναι η εμβάθυνση της αυτοσυνειδησίας. Και όρος της αυστοσυνειδησίας είναι να μην εξαφανιστεί από το προσκήνιο της πολιτικής μας φύσης το μοναδικό στοιχείο που μας καθιστά τόσο ανθρώπους όσο και πολίτες: τα πρόσωπά μας.