Η Γιελένα Γιέμτσουκ ήταν 11 ετών το 1981, όταν η οικογένειά της μετανάστευσε στις ΗΠΑ από την Ουκρανία. «Κατάλαβα αρκετά για να ξέρω ότι δεν θα ξαναέβλεπα ποτέ κανέναν εκεί», γράφει στο τελευταίο της φωτογραφικό βιβλίο, Odesa. «Η καρδιά μου έσπασε. Αυτό ήταν το τέλος της παιδικής μου ηλικίας».

Οι γονείς της Γιέμτσουκ μεγάλωσαν στον απόηχο του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου και έζησαν τη σοβιετική εποχή, η οποία υπέθεσαν επίσης ότι θα καθόριζε και θα περιόριζε τη ζωή των παιδιών τους εάν παρέμεναν στο Κίεβο. Δέκα χρόνια μετά την αποχώρησή τους, όμως, συνέβη το αδιανόητο και, στον ιλιγγιώδη απόηχο της περεστρόικα, η Ουκρανία κήρυξε την ανεξαρτησία της. Επιστρέφοντας εκεί το 2003, η Γιέμτσουκ ταξίδεψε στην Οδησσό για πρώτη φορά και βίωσε από πρώτο χέρι το υπέροχο «χάος ενός νέου έθνους». Θυμάται ότι πήγαινε στην παραλία και «όπου κι αν κοίταζα ήταν σαν ταινία του Φελίνι – όμορφα παιδιά έκαναν πάρτι γενεθλίων, μια τρελή γυναίκα που περπατούσε με ένα ροζ μπαλόνι, ένα κορίτσι ντυμένο γοργόνα. Είχα φέρει τρία ρολά φιλμ και, μετά από πέντε λεπτά, έπρεπε να τρέξω πίσω και να πάρω περισσότερα». Εκείνη τη στιγμή, λέει, «γεννήθηκε η φωτογραφική μου γλώσσα».

Οι εικόνες στο βιβλίο της τραβήχτηκαν σε πολλές επανεπισκέψεις στην πόλη μεταξύ 2014 και 2019, στον απόηχο των μαζικών διαδηλώσεων κατά του φιλορώσου προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς και των πρώτων ρωσικών αυτονομιστικών επιθέσεων στο Ντονμπάς κοντά στα ανατολικά σύνορα με τη Ρωσία. Είναι μια ζωντανή ματιά της ζωντανής νεανικής κουλτούρας της Οδησσού, μιας πόλης που η Γιέμτσουκ περιγράφει ως «μοναδικό – ένα άγριο μέρος, τόσο ελεύθερο και ανοιχτό, μυστηριώδες και όμορφο». Αλλά αποτυπώνουν επίσης την αίσθηση ότι παγιδεύεσαι ανάμεσα σε ένα αβέβαιο παρελθόν και ένα εύθραυστο παρόν.



Όταν μιλήσαμε, η Οδησσός είχε μέχρι στιγμής γλιτώσει από το μακελειό που βρήκε άλλες ουκρανικές πόλεις, αλλά δέχτηκε σποραδική πυραυλική επίθεση από ρωσικά πολεμικά πλοία στη Μαύρη Θάλασσα. Από το ξέσπασμα του πολέμου έχει μετατραπεί σε φρούριο, οι δρόμοι του σχεδόν έρημοι και τρομερά σιωπηλοί. Ένα λιμάνι ιστορικής και στρατηγικής σημασίας, η Οδησσός είναι επί του παρόντος μια πόλη σε λίμπο. Η Γιέμτσουκ δακρύζει καθώς μιλά για τη μοίρα που μπορεί να την περιμένει. «Ο ουκρανικός λαός δεν πρόκειται να υποχωρήσει», λέει. «Έχουν γευτεί την ελευθερία και δεν πρόκειται ποτέ να επιστρέψουν όπως ήταν πριν, αλλά ο Πούτιν δεν μπορεί να διαχειριστεί το γεγονός ότι δεν θέλουν καμία σχέση με τη Ρωσία».



Από πολλές απόψεις, λοιπόν, η έκδοση είναι μια ωδή σε μια μεθυστική, νεανική ελευθερία που μπορεί να αποδειχτεί βραχύβια, με τη φωτογραφική της μηχανή να συλλαμβάνει τον ζωντανό χαρακτήρα της πόλης σε οικεία πορτρέτα, ατμοσφαιρικούς εσωτερικούς χώρους και αυθόρμητες στιγμές. Παρόλο που τα θέματά της έχουν αναπόφευκτα απορροφήσει ορισμένες πτυχές της δυτικής νεανικής κουλτούρας –τατουάζ, γυμναστές, πατινέρ– αποπνέουν μια μποέμ ετερότητα που είναι η ίδια η αντίθεση του χιπστερισμού.

«Υπήρχε μια έλλειψη αμηχανίας και μια ανοικτότητα και διαφάνεια, που είναι αμέσως εμφανές», εξηγεί η ίδια. «Ως φωτογράφος, σε ελκύουν αυτά τα παιδιά για αυτό που είναι, τον τρόπο που εκφράζονται ελεύθερα. Ήταν τόσο συγκινητικό που με έκανε να σκεφτώ πώς τόσες πόλεις έχουν γίνει τόσο παρόμοιες τα τελευταία 30 περίπου χρόνια, αλλά όχι η Οδησσός – απλά νιώθω ότι είναι υπέροχα εκτός χρόνου κατα κάποιο τρόπο».

Το ενδιαφέρον της Γιέμτσουκ για τη φωτογραφία ξεκίνησε όταν ο πατέρας της της έδωσε μια φωτογραφική μηχανή ως δώρο για τα 14α γενέθλιά της. Συνέχισε τις σπουδές της στο Parson School of Design στη Νέα Υόρκη πριν γίνει σκηνοθέτης βίντεο και ζωγράφος. Το 2011 δημοσίευσε το πρώτο της φωτογραφικό βιβλίο, το Gidropark, με θέμα την καταγραφή μέσα και γύρω από έναν χώρο αναψυχής στον ποταμό Δνείπερο στο Κίεβο, όπου περνούσε τα καλοκαίρια ως παιδί. Το βιβλίο καθιέρωσε ένα προσωπικό στυλ, μια συγχώνευση του ονειρικού και του ρεαλιστικού, που ήταν αισθητά διαφορετικό από την προηγούμενη της δουλειά στη φωτογραφία μόδας. Η Odesa βασίζεται και εμβαθύνει σε αυτήν την προσέγγιση. «Σε επίπεδο σύνθεσης, ήθελα οι φωτογραφίες μου να είναι κινηματογραφικές», λέει, «έτσι ώστε να αποτυπώνουν τα χρώματα, το φως, την παραξενιά και την αιθέρια, ονειρική σχέση που είχα με την πόλη και τους ανθρώπους της».

Το 2015, η Γιέμτσουκ συνειδητοποίησε ότι πολλοί νέοι στην Οδησσό πήγαιναν στον στρατό ως απάντηση στην προσάρτηση της Κριμαίας το προηγούμενο έτος, και αμέσως μετά της παραχωρήθηκε πρόσβαση στο πρόγραμμα εκπαίδευσης νέων στη Στρατιωτική Ακαδημία της Οδησσού. «Τότε, δεν ήξερα την τελική έκβαση του πρότζεκτ, αλλά σύντομα εξελίχθηκε σε φωτογραφίες της πόλης, όχι μόνο της στρατιωτικής σχολής».



Μερικά από τα πιο συγκλονιστικά πορτρέτα στο βιβλίο της είναι από τις νεότερες νεοσύλλεκτες: ένα αγγελικό, χαμογελαστό κορίτσι με μεγάλη σε μέγεθος στολή. Νεαρά αγόρια των οποίων οι αυστηρές εκφράσεις δεν μπορούν να κρύψουν την απειρία τους. «Πολλοί από αυτούς μου είπαν: «Δεν έχουμε άλλη επιλογή, απλά πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να υπερασπιστούμε τη χώρα μας», λέει. Τώρα, φυσικά, αυτά τα πορτρέτα έχουν ένα ακόμη πιο οδυνηρό υπόβαθρο. «Είναι έξι ή επτά χρόνια αργότερα», συνεχίζει, «άρα υπάρχει 90% πιθανότητα να πολεμήσουν στον πόλεμο. Ποιος ξέρει τι τους έχει συμβεί.»

Το βιβλίο σημειώνεται από κείμενα του ουκρανικής καταγωγής ποιητή Ηλία Καμίνσκυ, συμπεριλαμβανομένου ενός που πιστοποιεί την περίπλοκη ταυτότητα της Οδησσού αναφέροντας την υβριδική της διάλεκτο, η οποία δεν είναι ούτε ρωσική, ουκρανική ούτε γίντις, αλλά έχει στοιχεία και των τριών. Ο Καμίνσκυ την περιγράφει ως «μια πόλη μεταναστών που χτίστηκε από μετανάστες για μετανάστες», γεγονός που μπορεί εν μέρει να εξηγεί τον ιδιαίτερο χαρακτήρα που ο Yemchuk έλκυε και εμπνεύστηκε τόσο πολύ. Ο αρχικός ενθουσιασμός της για το πρότζεκτ έχει πλέον αντικατασταθεί από μια αίσθηση αβεβαιότητας».

«Η φωτογραφία είναι μια συμφωνία μεταξύ εμένα και αυτού που φωτογραφίζω και, κατά κάποιο τρόπο, είναι το τελευταίο πράγμα που θέλω είναι να κυκλοφορήσει το βιβλίο τώρα αυτή την περίοδο», εξηγεί. «Αλλά πιστεύω επίσης ότι είναι σημαντικό να βάλεις ένα ανθρώπινο πρόσωπο σε ένα μέρος που παρουσιάζεται συνεχώς ως κατεστραμμένο από τον πόλεμο. Ελπίζω οι εικόνες μου να δείχνουν μια πόλη τόσο μακρινή και τόσο διαφορετική, αλλά και τόσο αναγνωρίσιμη. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι: «Αυτοί είναι νέοι άνθρωποι και αυτή είναι η χώρα και η ζωή τους. Είναι σημαντικό να το δούμε αυτό, να ξέρουμε τι μπορεί να χαθεί.»

• Η έκδοση "Odesa"  της Γιελένα Γιέμτσουκ εκδίδει ο οίκος Gost

ΠΗΓΗ: The Guardian/ του Sean O'Hagan