Ήταν ήδη 65 ετών ο Πικάσσο όταν ασχολήθηκε επισταμένως με την κεραμική τέχνη, που μέχρι το τέλος της ζωής του -πέθανε το 1973 στα 91 του χρόνια- υπήρξε ένα από τα κύρια εκφραστικά του μέσα.

Η συστηματική ενασχόληση του διάσημου καλλιτέχνη με την κεραμική ξεκίνησε το 1946 στη Βαλορί της Γαλλίας, χώρα στην οποία ζούσε από το 1900 και όπου επέλεξε να διαμείνει οριστικά μετά την ανάληψη της εξουσίας στη γενέτειρά του, Ισπανία, από τον δικτάτορα Φράνκο. Η πρώτη του επαφή με την κεραμική τέχνη, ωστόσο, όπως ο ίδιος φρόντιζε να ξεκαθαρίζει, χρονολογείται από την εποχή του Bateau-Lavoir, εργαστηρίου του στη Μονμάρτη: «Ο κόσμος έχει την εντύπωση ότι είναι από την εποχή της Βαλορί που έκανα τέτοια αντικείμενα. Χοντρικά, ναι, τότε άρχισα. Αλλά έκανα τέτοια κεραμικά το 1907, το 1906, μαζί με φίλους, μικρούς κεραμίστες της Μονμάρτης», είχε πει σε ραδιοφωνική του συνέντευξη το 1961. Η δήλωσή του αυτή περιλαμβάνεται σε κείμενο της δρος Άντρης Μιχαήλ για τον κατάλογο της έκθεσης «Ο Πικάσσο στο Κυπριακό Μουσείο. Έργα σε πηλό», που εγκαινιάζεται την ερχόμενη Τρίτη 11 Ιουνίου στη Λευκωσία.

Στιγμιότυπο από το στήσιμο της έκθεσης. Φωτογραφία ©Κλειώ Άλφα
Η επαφή με τον Κλοντ Πικάσσο

Η δρ Άντρη Μιχαήλ είναι ιστορικός σύγχρονης τέχνης στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Αμιένης, στη Γαλλία, και μία εκ των επιμελητριών της έκθεσης στο Κυπριακό Μουσείο, μαζί με την Ευτυχία Ζαχαρίου-Καΐλα, αρχαιολογική λειτουργό Α’ στο Τμήμα Αρχαιοτήτων.

Όπως εξηγεί η ίδια στο «Π», η ιδέα της έκθεσης ξεκίνησε από τον ίδιο τον γιο του Πάμπλο Πικάσσο, Κλοντ, ο οποίος είναι ένας πολύτιμος αυτόπτης μάρτυρας της κεραμικής τέχνης του πατέρα του. «Είχα προσωπική επαφή μαζί του και λέγαμε ότι θα ήταν πολύ ωραία ιδέα να γίνει μια έκθεση με έργα του πατέρα του στην Κύπρο» λέει η δρ Μιχαήλ. Η ιδέα συνέπεσε με το πρόγραμμα του Εθνικού Μουσείου Πικάσσο του Παρισιού «Ο Πικάσσο και η Μεσόγειος / Picasso Mediterranee» και έγινε κατορθωτό να υλοποιηθεί ύστερα από πάροδο σχεδόν τριών χρόνων. «Είναι πολύ δύσκολη η διαδικασία μεταφοράς έργων του Πικάσσο, υπάρχουν πολλοί περιορισμοί, ενώ το καθετί που γίνεται περνά από συνεχείς ελέγχους», εξηγεί η δρ Μιχαήλ για να τονίσει πόσο σημαντική είναι μια έκθεση έργων του Πικάσσο στη χώρα μας. Πόσω μάλλον όταν αυτά αντιπαραβάλλονται με κυπριακές αρχαιότητες.

Ο Πικάσσο έλεγε για τις αρχαιότητες πως αν είναι σημαντικές και έχουν κάτι να πουν στο παρόν είναι έργα σύγχρονα. Από την άλλη, του άρεσε η ανθεκτικότητα του υλικού, ένιωθε ότι έκανε και ο ίδιος τις δικές του αρχαιότητες»

Ο Πικάσσο και οι αρχαιότητες

«Στον Πικάσσο άρεσαν οι απαρχές της τέχνης, των Προϊστορικών Περιόδων, και όχι τόσο η τέχνη της Κλασικής Περιόδου. Του άρεσε δηλαδή η δημιουργική διαδικασία κατά την οποία φαίνονται οι επιλογές του τεχνίτη και ο πειραματισμός, κάτι που είναι έκδηλο στις κυπριακές αρχαιότητες», σχολιάζει η δρ Μιχαήλ και προσθέτει: «Του άρεσαν επίσης οι μετατροπές σε ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα σχήματα, σημαντικό στοιχείο επίσης στις κυπριακές αρχαιότητες».

Στο άρθρο της για τον κατάλογο της έκθεσης, η δρ Μιχαήλ γράφει σχετικά: «Λαμβάνοντας υπόψη ότι τέτοια σύνθετα αγγεία είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Κύπρο, είναι θεμιτό να μιλήσουμε τουλάχιστον για ‘απήχηση’ των κυπριακών αρχαιοτήτων στο έργο του Πικάσσο».

Ο συσχετισμός των έργων του Πικάσσο με τις κυπριακές αρχαιότητες έχει γίνει από πολλούς ιστορικούς και μελετητές του έργου του καλλιτέχνη, με πρώτη αναφορά ήδη το 1932 σε κείμενο του Eustache de Lorey

Έναυσμα για την έκθεση αποτέλεσε ένα συγκεκριμένο έργο του Πικάσσο, το «Πρόσωπα γυναίκας», που ανήκει στην ιδιωτική συλλογή των κληρονόμων του καλλιτέχνη. Το έργο αυτό είναι εμπνευσμένο από ένα κυπριακό πήλινο σύνθετο αγγείο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (περ. 2000 π.Χ.) που εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου. «Αν δεν είχαμε αυτό το έργο του Πικάσσο, δεν θα μπορούσε να γίνει η έκθεση», επισημαίνει η δρ Μιχαήλ. «Είναι μοναδικό. Εκκινώντας λοιπόν από αυτό το σύνθετο, ξεκινήσαμε να δούμε αν υπάρχουν και άλλες ομοιότητες». Η δρ Μιχαήλ διευκρινίζει, πάντως, ότι «η σύγκριση με τις κυπριακές αρχαιότητες, πέρα από εκείνην με το σύνθετο αγγείο, θα πρέπει να θεωρηθεί στο πλαίσιο ενός ευρύτερου συνόλου μορφών που δεν είναι αποκλειστικά κυπριακές, αλλά -με κάποιες παραλλαγές- είναι χαρακτηριστικές της Ανατολικής Μεσογείου».

Η αφίσα για την έκθεση στο Κυπριακό Μουσείο παρουσιάζει το έργο «Πρόσωπα γυναίκας» που αποτέλεσε το έναυσμα για την πραγματοποίησή της. 

Το κυπριακό πήλινο σύνθετο αγγείο που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι και που είναι βέβαιο ότι ενέπνευσε τον Πικάσσο για το έργο «Πρόσωπα γυναίκας» ©Louvre Museum
Ο συσχετισμός των έργων του Πικάσσο με τις κυπριακές αρχαιότητες έχει γίνει από πολλούς ιστορικούς και μελετητές του έργου του καλλιτέχνη, με πρώτη αναφορά ήδη το 1932 σε κείμενο του Eustache de Lorey. Μια άλλη σημαντική αναφορά άμεσης συσχέτισης του έργου του Πικάσσο με τις κυπριακές αρχαιότητες προέρχεται, όπως αναφέρει η δρ Μιχαήλ, από τον Κριστιάν Ζερβό [εκδότη του περιοδικού τέχνης «Cahiers d’ art», με τον οποίο ο Πικάσσο είχε στενή σχέση] σε κείμενο του «Cahiers d’art» του 1948: «Ο μνημειώδης χαρακτήρας των Σουμερίων, ο συνδυασμός των ανάγλυφων πιάτων των Αιγυπτίων τεχνιτών ελκύουν την προσοχή του [Πικάσσο]. Υλοποιεί όλες τις τάσεις που επινόησε το ερευνητικό και περίεργο πνεύμα των τεχνιτών της Τροίας και κυρίως της Κύπρου».

Σύμφωνα με τη δρα Μιχαήλ, η επαφή του Πικάσσο με την κυπριακή κεραμική τέχνη πρέπει να οφειλόταν, επιπλέον, στις επισκέψεις του στο Λούβρο και άλλα μουσεία όπου υπάρχουν κυπριακές αρχαιότητες, αλλά και σε δημοσιεύσεις της εποχής που έφταναν στα χέρια του.

Η βιτρίνα του Πικάσσο

Στο σπίτι του ο Πικάσσο είχε μια ντουλάπα / βιτρίνα που ήταν το δικό του «μουσείο», στην οποία φύλαγε διάφορα έργα, ανάμεσά τους δύο μικρά αρχαία ειδώλια -ένα άλογο και έναν πολεμιστή- που ήταν κατά πάσα πιθανότητα κυπριακά. Δεν γνωρίζουμε πού βρήκε αυτά τα ειδώλια ο Πικάσσο, ωστόσο μαρτυρούν, κατά τη δρα Μιχαήλ, ότι τα εκτιμούσε ιδιαίτερα για να βρίσκονται σε εκείνη την πολύτιμη βιτρίνα μαζί με δικά του έργα και που ήταν πάντα κλειδωμένη.

Βιτρίνα στο εργαστήριο του Πικάσσο στην οδό Grand Augustin. ©Brassai | Succession Picasso 2019
Είναι η ίδια βιτρίνα που φανερώνει ότι στον Πικάσσο άρεσε ο διάλογος ανάμεσα σε μορφές τέχνης διαφόρων εποχών. Σε αυτό το πλαίσιο, η αντιπαραβολή έργων του με κυπριακές αρχαιότητες για την έκθεση στο Κυπριακό Μουσείο έχει τη δική της αξία: «Είναι ένας τρόπος να δούμε και τα έργα του Πικάσσο αλλά και τις δικές μας αρχαιότητες αλλιώς», αναφέρει η δρ Μιχαήλ. «Σε οποιαδήποτε γόνιμη αντιπαράθεση, μαθαίνουμε και για τα μεν και για τα δε, πράγματα που δεν είχαμε δει προηγουμένως. Η αντιπαράθεση ενδιέφερε και τον ίδιο τον Πικάσσο», σχολιάζει, παραπέμποντας σε αυτή τη βιτρίνα.

Αρχαία / σύγχρονα έργα

«Είναι σημαντικό να πούμε ότι ο Πικάσσο δεν θεωρούσε ότι αυτά τα έργα είναι του παρελθόντος. Έλεγε πως αν είναι σημαντικά και έχουν κάτι να μας πουν στο παρόν, είναι έργα σύγχρονα. Από την άλλη, του άρεσε η ανθεκτικότητα του υλικού, ένιωθε ότι έκανε και ο ίδιος τις δικές του αρχαιότητες. Εξάλλου, έκανε τα κεραμικά του με τον απόλυτα παραδοσιακό τρόπο, στον παραδοσιακό φούρνο με ξύλα. Ήταν σημαντική για τον ίδιο η τεχνική».

Στον Πικάσσο άρεσε επίσης ο εγκιβωτισμός των στοιχείων ενός έργου: «Ένα αγγείο σε σχήμα γυναίκας απεικονίζει μια γυναίκα να κρατά ένα αγγείο. Όπως στα γνωστά σταυρόσχημα ειδώλια, που το περιδέραιο που φορούν είναι σταυρόσχημο, είναι ο ίδιος τους ο εαυτός. Ή ένα αγγείο στο σχήμα πουλιού είναι και πουλί και αγγείο. Οι λαβές ενός βάζου είναι και κέρατα και χερούλια του αγγείου. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό να πούμε πως ο Πικάσσο δεν έβλεπε το περιβάλλον ή τον χώρο του ως ένα περιβάλλον όπου τοποθετούμε, απλώς, πράγματα. Για τον ίδιο, κι αυτό το βλέπουμε κυρίως στην ποίηση που έγραφε, ο άνθρωπος είναι μέρος του περιβάλλοντός του, δεν είναι κυρίαρχος ο άνθρωπος και όλα γύρω είναι εκεί απλώς για να τον υπηρετούν. Είναι μια σύγχρονη άποψη για τη σχέση του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα χώρο του που παρατηρούμε σήμερα κι ο Πικάσσο την είχε έκτοτε».

Παιχνιδιάρικες αρχαιότητες

«Κάτι που έχουν οι κυπριακές αρχαιότητες και το ανέφερε η αρχαιολόγος στο Λούβρο, η Σοφί Κλουζάν, είναι το παιχνιδιάρικο στοιχείο. Μου είχε πει ότι έχουν κάτι παιχνιδιάρικο, σπιρτόζικο, σαν κάποιος που δεν παίρνει τον εαυτό του στα σοβαρά αλλά πειραματίζεται», λέει η δρ Μιχαήλ και καταλήγει: «Είμαι σίγουρη ότι και ο Πικάσσο είδε αυτό το στοιχείο. Λάμβανε τόσα λεπτά θέματα. Δεν χρειαζόταν να δει πολλά, μια λεπτομέρεια του αρκούσε. Ας μην ξεχνάμε ότι στα 65 του, όταν ξεκίνησε να ασχολείται συστηματικά με την κεραμική, είχε ήδη πίσω του ένα εξασκημένο χέρι και μάτι».

+ Η έκθεση θα είναι ανοιχτή για το κοινό από την Τετάρτη 12 Ιουνίου μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου 2019, στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Κυπριακού Μουσείου. Πληροφορίες τηλ. 22865854. 

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Κοντινό πλάνο σε έργο από πηλό, του Πικάσσο, το οποίο θα εκτίθεται στο Κυπριακό Μουσείο. ©Κλειώ Άλφα