«Έχω μια ιδιαίτερη σχέση με τους Κύπριους χαράκτες», λέει ο Μιχάλης Αρφαράς, καθώς συζητάμε για την ομαδική έκθεση χαρακτικής στην οποία συμμετέχει μαζί με 13 ακόμη καλλιτέχνες στην Γκαλερί Γκλόρια. Η σχέση του Αθηναίου εικαστικού με την Κύπρο δεν είναι εφήμερη, ούτε μονοδιάστατη. «Την καλύτερή μου έκθεση στην Αθήνα την έκανα στην Πινακοθήκη Πιερίδη», θυμάται, ενώ συχνά παρουσίαζε τα έργα του στην ιστορική Γκαλερί Diaspro στη Λευκωσία.
Την περασμένη βδομάδα βρέθηκε και πάλι στη χώρα μας για την έκθεση στην Γκλόρια και τον συναντήσαμε για μια κουβέντα που κινήθηκε μεταξύ των ειδών της τέχνης στα οποία κινείται ο ίδιος, δηλαδή χαρακτική, γλυπτική και φιλμ, αλλά και μεταξύ του χθες και του σήμερα, στο οποίο ο ίδιος ανταποκρίνεται πολύ καλά, χάρη [και] στην επαφή του με νέους ανθρώπους στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, όπου διδάσκει ως επικεφαλής του τομέα χαρακτικής.
Τι είναι τέχνη; Πηγαίνουμε στα μουσεία και είναι άδεια. Πηγαίνουμε στις εκθέσεις και είναι άδειες. Δεν έρχονται νέοι άνθρωποι να δουν έργα. Και πηγαίνουμε στο Comic Con και γίνεται χαμός. Μήπως θα πρέπει να κάνουμε ορισμένες σκέψεις πάνω στο τι είναι τέχνη στον 21ο αιώνα;
«Επειδή στην Κύπρο δεν υπήρχε μια Σχολή Καλών Τεχνών, πολλοί Κύπριοι χαράκτες είχαν καλέσει από την Ελλάδα γνωστούς καλλιτέχνες από τον χώρο της χαρακτικής και τους δίδασκαν ορισμένα πράγματα πάνω σε καινούργιες τεχνικές αλλά και τη μεθοδολογία και αισθητική της χαρακτικής. Ένας από αυτούς ήμουν κι εγώ. Από τότε δημιουργήθηκε μια πολύ καλή σχέση με τους Κύπριους χαράκτες. Οι ίδιοι έχουν έρθει επανειλημμένα στην Αθήνα και έχουν κάνει εκθέσεις σαν μια ομάδα Κύπριων χαρακτών, κυρίως όταν γίνεται στην Αθήνα το Print Fest, μια μεγάλη γιορτή της χαρακτικής. Έτσι οι δεσμοί μας έγιναν όλο και πιο στενοί. Στο μεταξύ, εγώ προσωπικά είχα μια πολύ στενή συνεργασία επί χρόνια με τη γνωστή Γκαλερί Diaspro. Δυστυχώς η γκαλερί έκλεισε και η επόμενη γκαλερί με την οποία δημιούργησα σχέσεις ήταν η Γκαλερί Γκλόρια, κι αυτή μια ιστορική γκαλερί πια. Με την επαφή που υπήρχε με τους Κύπριους χαράκτες και την Γκαλερί Γκλόρια δημιουργήθηκε αυτή η έκθεση που θα λέγαμε ότι είναι μια σύμπτυξη των δύο πραγμάτων».
Ο χρόνος
«Εγώ πήγα στη χαρακτική όχι γιατί με ενδιέφεραν τόσο πολύ τα αντίτυπα σαν αντίτυπα, δηλαδή να έχω ένα έργο σε αντίτυπο που μπορεί να προσφέρει η χαρακτική, αλλά γιατί αυτά τα αντίτυπα ήταν μια αντιμετώπιση ιδιαίτερη στο ότι, αν έκανες μικρές αλλαγές σ' ένα αντίτυπο, αυτά μπορούσες μετά να τα κινηματογραφήσεις εικόνα-εικόνα και δημιουργούσαν μια κίνηση, έναν χρόνο, μια χρονική διάρκεια. Πάντα με ενδιέφερε ο χρόνος στα εικαστικά. Το πώς μπορούμε να έχουμε μια απεικόνιση του χρόνου στις εικαστικές γλώσσες οι οποίες κανονικά δεν έχουν χρόνο, είναι πέρα απ' αυτόν. Έτσι βρέθηκα στη χαρακτική και στον κινηματογράφο αργότερα».
Ο χώρος
«Σήμερα η τέχνη μου είναι μια σύμπτυξη όλων αυτών των εικαστικών φαινομένων και μ' αρέσει. Δημιουργώ και χώρους όπου συνυπάρχουν τα είδη της τέχνης με τα οποία ασχολούμαι. Για παράδειγμα, στην επόμενη έκθεση που θα κάνω στην Γκαλερί Έκφραση τον Δεκέμβριο στην Αθήνα, θα παρουσιάσω και χαρακτικά και φιγούρες. Η γκαλερί έχει και ένα υπόγειο το οποίο χρησιμοποιώ σαν κινηματογράφο και δείχνω μια σειρά με φιλμ.
Το πρόβλημα με τις γκαλερί, όπως και γενικότερα με την τέχνη στην Ελλάδα, είναι ότι αυτές οι εκθέσεις γίνονται γιατί, όπως και η Γκλόρια εδώ, ενδιαφέρονται να δείχνουν τέχνη χωρίς να σκέφτονται τόσο πολύ το οικονομικό θέμα. Διότι δυστυχώς η πειραματική τέχνη, και θα λέγαμε ότι είναι μια τέχνη η οποία έχει πιο πολλά να πει από μια αισθητική άποψη, δεν έχει αγορά. Η αγορά της είναι περιορισμένη. Εάν κατά τύχη έρθει ένας συλλέκτης και πάρει ένα μεγάλο έργο, αυτό δεν συμβαίνει συχνά, κι αυτοί οι συλλέκτες είναι ελάχιστοι. Και στην Ελλάδα κυρίως αυτοί οι συλλέκτες έρχονται από το εξωτερικό. Είναι πολύ λίγοι οι Έλληνες συλλέκτες που μπορούν και αγοράζουν τέτοια έργα που έχουν και κάποια τιμή. Γι' αυτό και οι γκαλερίστες έχουν μια, θα λέγαμε, ηρωική στάση απέναντι στην παρουσίαση της τέχνης».
Η αξία
«Τα πράγματα στην Αθήνα είναι πολύ άσχημα σε ό,τι αφορά την αγορά. Υπάρχουν λίγες γκαλερί που πραγματικά αντέχουν. Έχουν μπει όμως πολλές ξένες γκαλερί στην Αθήνα που δείχνουν ξένες παραγωγές και απ' ό,τι φαίνεται έχουν τους δικούς τους συλλέκτες. Οι ελληνικές γκαλερί δεν έχουν καταφέρει να φτάσουν αυτούς τους συλλέκτες.
Επιπλέον, δεν υπάρχουν λεφτά για να γίνονται μεγάλες εκθέσεις.
Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες οι οποίοι μπορούν και κάνουν πράγματα είναι κυρίως οι καθηγητές στις Σχολές Καλών Τεχνών, στα πανεπιστήμια, δηλαδή αυτοί οι οποίοι έχουν έναν μόνιμο μισθό, έχουν μια ασφάλιση και μπορούν και κάνουν πράγματα που δεν έχουν και τόσο μεγάλη εμπορική αξία αλλά πιο καλλιτεχνική. Αυτό πάντα συνέβαινε, και στο εξωτερικό και παντού».
Ο χρόνος #2
«Όταν είσαι καθηγητής, δεν μπορείς να είσαι χθεσινός».
Υπάρχει το πρόβλημα ότι οι φοιτητές… δεν μεγαλώνουν, ο καθηγητής μεγαλώνει και φτάνει κάποια στιγμή στο σημείο να είναι και παππούς. Οι φοιτητές που αυτήν τη στιγμή σπουδάζουν είναι παιδιά του 21ου αιώνα. Δεν έχουν ζήσει καν τον 20ό! Λοιπόν, έχουν γεννηθεί με τα κινητά, με τον υπολογιστή, με το διαδίκτυο, πράγματα που στην εποχή τη δική μου δεν υπήρχαν. Γι' αυτό κι εγώ σκέφτομαι ότι αν σπούδαζα σήμερα δεν θα είχα ασχοληθεί με τις κλασικές χαρακτικές μεθόδους. Θα πήγαινα σε πιο σύγχρονα πράγματα. Θα μελετούσα τις ψηφιακές τεχνολογίες οι οποίες πια είναι παντού. Τότε δεν υπήρχαν αυτά. Γι' αυτό και για την εποχή μας μπορεί να ήμασταν πρωτοποριακοί. Σήμερα;».
Η χαρακτική
«Η σχέση των φοιτητών με τη χαρακτική είναι ελάχιστη. Μου είπε ένας φοιτητής, παραδείγματος χάρη: ‘Κύριε Αρφαρά, αυτό το σχέδιο που μου λέτε να το κάνω ξυλογραφία είναι ασπρόμαυρο.’ Του λέω ‘ναι’. ‘Δηλαδή, είναι βέκτορας’. Του λέω ‘ναι, είναι βέκτορας’. Μου λέει ‘γιατί να μην πάω σε ένα copy shop να το τυπώσω;’ Καταλάβατε; Είναι τελείως άλλη η αντίληψη του σύγχρονου φοιτητή σε σχέση με το τι θα πει εκτυπωτική τεχνολογία σήμερα. Και τι θα πει σχέδιο. Αυτό που προσπαθώ και αυτό που κάνω αυτήν τη στιγμή είναι ότι έχω ανοίξει τη διδασκαλία της χαρακτικής προς τις γραφικές τέχνες. Αφού η χαρακτική είναι έντυπη τέχνη, έχω βάλει μέσα στη διδασκαλία μου την εικονογράφηση, έχω βάλει τα κόμικς και το κινούμενο σχέδιο. Από κει ξεκινάνε όλα, από το σχέδιο. Εκεί έχω πολλά παιδιά που έρχονται και πραγματικά ενδιαφέρονται. Αλλά τώρα αν περιοριστούμε σε ξυλογραφία, χαλκογραφία, λιθογραφία, δεν υπάρχει ανταπόκριση. Το χάνουμε το παιχνίδι.
Η αλήθεια είναι ότι τα παιδιά δεν έχουν πια υπομονή. Θέλουν τα πράγματα να γίνονται γρήγορα. Κι αυτό είναι ένα πρόβλημα γενικότερα στις εικαστικές τέχνες. Και στη ζωγραφική, παραδείγματος χάρη, θα το έχουν αυτό το πρόβλημα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτήν τη στιγμή τα περισσότερα παιδιά που κάνουν κόμικς έχουν τάμπλετ, τα οποία είναι μεγάλα, σε μέγεθος Α3, και είναι ειδικά για να σχεδιάζεις πάνω σ’ αυτά. Κι είναι σε τιμές προσιτές. Όταν σχεδιάζεις σε αυτά, σου παρέχουν προγράμματα με τα οποία μπορείς να επέμβεις στο σχέδιο, κάτι που είναι φανταστικό. Μπορείς να αλλάξεις το σχέδιο πάνω στο τάμπλετ και μετά να το τυπώσεις σε έναν μουσαμά δεν ξέρω κι εγώ πόσα μέτρα. Είναι φοβερές οι δυνατότητες που σου δίνονται και σου λέει ο άλλος, γιατί να κάτσω τώρα να ζωγραφίζω; Έτσι ο χρόνος ελαχιστοποιείται ακόμα και για τη δημιουργία ενός μεγάλου έργου. Έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα. Και αυτήν τη στιγμή οι εικαστικοί θα πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε ότι δεν υπάρχουν πια οι διαχωρισμοί ότι κάτι είναι μόνο ζωγραφική ή μόνο γλυπτική ή χαρακτική. Όλα αυτά γίνονται ένα. Γιατί οι τεχνολογίες μας δίνουν αυτές τις δυνατότητες πια. Και δεν ξέρω αν οι καθηγητές σήμερα μπορούν να δώσουν το στίγμα της εποχής».
Η τέχνη
«Πηγαίνουμε στα μουσεία και είναι άδεια. Πηγαίνουμε στις εκθέσεις και είναι άδειες. Δεν έρχονται νέοι άνθρωποι να δουν έργα. Και πηγαίνουμε στο Comic Con και γίνεται χαμός. Μήπως θα πρέπει να κάνουμε ορισμένες σκέψεις πάνω στο τι είναι τέχνη στον 21ο αιώνα; Εμένα ως καλλιτέχνη και δάσκαλο οπωσδήποτε με προβληματίζει. Και θα πρέπει να μας ανησυχεί ως προς το να μην δημιουργούμε σχολές οι οποίες δίνουν μια στείρα γνώση. Μία γνώση η οποία δεν έχει ανταπόκριση. Θα σας πω κάτι. Όταν μιλάμε για εικονογράφηση σήμερα, δεν μιλάμε μόνο για εικονογράφηση βιβλίων ή εφημερίδων. Μιλάμε και για εικονογράφηση στα ψηφιακά, διαδικτυακά μέσα. Υπάρχει ένα νέο φαινόμενο που εγώ τώρα το γνωρίζω από τους φοιτητές μου. Όλες οι μεγάλες εταιρείες που δημιουργούν κινηματογράφο, κυρίως στο είδος της επιστημονικής φαντασίας, ή δημιουργούν ηλεκτρονικά παιχνίδια, δίνουν στο διαδίκτυο μέρος του σεναρίου του έργου ή του παιχνιδιού και ζητάνε σε ανοιχτό διαγωνισμό να δημιουργηθούν φιγούρες ή χώροι, οικισμοί, σκηνικά, γι' αυτό το φιλμ ή παιχνίδι. Μπαίνουν λοιπόν τα δικά μου παιδιά, δημιουργούν τέτοιες φιγούρες, τις στέλνουν στις εταιρείες και παίρνουν λεφτά. Και να μην τις χρησιμοποιήσουν τις φιγούρες οι εταιρείες, τις βάζουν στο αρχείο τους οπότε στέλνουν 200 ευρώ. Έχει δημιουργηθεί πια κι ένα νέο είδος εικαστικής αγοράς που είναι πέρα από τις γκαλερί και τα μουσεία και είναι μόνο σε αυτόν τον διαδικτυακό χώρο. Είναι κι αυτό ένα ιδιαίτερο φαινόμενο ενός κόσμου που σε έναν κλασικό καλλιτέχνη και καθηγητή του είναι άγνωστος, ξένος και μάλλον τον φοβάται κιόλας. Εκεί πρέπει να ανοίξουμε, κι αν δεν το κάνουμε, ίσως αύριο να μην έχουμε πραγματικό λόγο να συζητάμε».
Ο Μίκυ Μάους
«Έθεσε το ερώτημα η UNESCO, ποια θα ήταν η Τζοκόντα του 20ού αιώνα που την ξέρουν όλοι, αυτό το σύμβολο των εικαστικών. Υπάρχει μια εικαστική φιγούρα που την ξέρουν όλοι, που την αγαπάνε όλοι, που τη δέχονται όλοι; Και βρήκαν στα αποτελέσματα ότι ήταν η φιγούρα του Μίκυ Μάους. Ο Μίκυ Μάους είναι η Τζοκόντα του 20ού αιώνα, είναι η πιο διαδεδομένη εικαστική μορφή.
Πιστεύω ότι στην τέχνη όλα θα υπάρξουν και όλα θα συνεχιστούν, ίσως και με μια μεγαλύτερη συνεργασία πια. Και οι Σχολές Καλών Τεχνών κάποια στιγμή θα σταματήσουν να έχουν αυτούς τους τομείς της ζωγραφικής, της γλυπτικής, της χαρακτικής, και θα μπουν πια σε μια άλλη αντιμετώπιση, του δισδιάστατου, του τρισδιάστατου και τετραδιάστατου χώρου.
Ο Τζόκερ
«Εμείς έχουμε ένα μεγάλο παράδειγμα, τους Αμερικανούς, που δεν μπορούμε να τους φτάσουμε. Οι Αμερικανοί δεν έχουν ιστορία και τη φτιάχνουν τώρα, από το τίποτα. Έχουν πιάσει τώρα τους υπερήρωες, έχετε δει τι έχουν κάνει με την ταινία Τζόκερ; Δημιουργούν πραγματικά σύμβολα, αμερικανικά σύμβολα τεράστια στη σύγχρονη τέχνη.
Δυστυχώς, μεγαλώνοντας στην Αθήνα, οι νεκροί, οι πεθαμένοι ήταν πολύ πιο ζωντανοί από τους ζωντανούς. Το καταλαβαίνετε αυτό; Ζεις συνέχεια με τους νεκρούς: εδώ ήταν ο Πλάτων, εδώ ο Σωκράτης κ.λπ. Μ’ αυτούς δεν μπορείς να δημιουργήσεις μια συνομιλία όπως δημιουργούν οι Αμερικανοί με ένα τίποτα. Ενώ θα έπρεπε πραγματικά να ανοίξουμε απέναντι σε αυτές τις προσωπικότητες και να τους δούμε σαν σύγχρονους συνομιλητές. Και τότε θα κερδίσουμε».
