Πέρα από το θέμα του ίδιου του έργου του Banksy, όπου ένας δικαστής με περούκα χτυπά έναν διαδηλωτή, ποια είναι τα νομικά ζητήματα που προκύπτουν από όλη αυτή την υπόθεση; Ο αρθρογράφος της ArtNewspaper, Alexander Herman, αναλύει, σχολιάζει και αναδεικνύει τις προκλήσεις, τις αντιφάσεις και τα νομικά διλήμματα που θέτει ένα έργο δρόμου όταν έρχεται σε σύγκρουση με την προστασία ιστορικών κτηρίων, τα πνευματικά δικαιώματα και τα ηθικά δικαιώματα των δημιουργών, προσφέροντας μια εμπεριστατωμένη ματιά στον σύνθετο κόσμο του δικαίου της τέχνης, αυτού τουλάχιστον που καταγράφεται στη Βρετανία.
Banksy και Contessa: Δικαιώματα και δημόσιο συμφέρον
Όπως καταγράφει ο Herman, τον τελευταίο μήνα έχουν απασχολήσει τα διεθνή Μέσα δύο μεγάλα θέματα σχετικά με το δίκαιο της τέχνης. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με τον Banksy και το σύντομο έργο του που εμφανίστηκε στον τοίχο των Royal Courts of Justice και διαγράφηκε δύο μέρες μετά την εμφάνισή του. Όπως επισημαίνει ο Herman, η προσωρινή φύση αυτού του έργου το καθιστά ένα εφήμερο φαινόμενο, ένα παγωμένο στιγμιότυπο στην κοινωνική και νομική σφαίρα, όπως τα παγογλυπτά ή τα κάστρα στην άμμο που σβήνουν κάτω από τον ήλιο ή από το κύμα.
Το πρώτο σημείο που καταγράφει ο Herman αφορά το βάψιμο ενός τοίχου χωρίς τη συναίνεση του ιδιοκτήτη, κάτι που στις περισσότερες περιπτώσεις θεωρείται ποινικό αδίκημα. Στη Μεγάλη Βρετανία, η μέγιστη ποινή για το αδίκημα αυτό μπορεί να φτάσει έως και τα δέκα χρόνια φυλάκιση. Η περίπτωση είναι ακόμη πιο σοβαρή όταν αφορά ένα «Grade I» προστατευμένο κτήριο, όπως τα RoyalCourts of Justice. Σύμφωνα με τους κανονισμούς για την επιβολή ποινών, ένας δικαστής πρέπει να επιβάλλει πιο αυστηρή ποινή σε κάποιον που καταδικάζεται για τέτοιο αδίκημα. Ο Herman υπογραμμίζει ότι, αν η ταυτότητα του πραγματικού Banksy γινόταν γνωστή και διωκόταν, τότε η ανωνυμία που τον διαφυλάσσει θα χανόταν, θέτοντας παράλληλα ηθικά ερωτήματα για την προστασία του.
Επόμενο ζήτημα που αναδεικνύει ο Herman αφορά την πνευματική ιδιοκτησία. Παρά τη δημιουργία του έργου χωρίς άδεια, η εικόνα μπορεί να θεωρηθεί «αυθεντική» και ως εκ τούτου προστατεύεται από τα πνευματικά δικαιώματα [copyright] του δημιουργού. Δηλαδή, ο δημιουργός έχει το δικαίωμα να εμποδίσει άλλους να αναπαράγουν το έργο χωρίς άδεια. Ωστόσο, ένα δικαστήριο μπορεί να θεωρήσει ότι η επιβολή αυτού του δικαιώματος ενθαρρύνει την παραβίαση του νόμου, και γι' αυτό κάτι τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί αντίθετο στο δημόσιο συμφέρον. Παράλληλα, οι εξαιρέσεις περί «fair dealing» στο βρετανικό δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας επιτρέπουν την αναπαραγωγή έργων για σκοπούς όπως η δημοσιογραφική κάλυψη ή το κριτικό σχόλιο. Ο Herman επισημαίνει ότι, ακόμα κι αν υπάρχει copyright, υπάρχουν σημαντικοί τρόποι παράκαμψης, κάτι που αναδεικνύει τη δυναμική και «αμφιλεγόμενη» φύση της τέχνης του δρόμου [street art].
Ένα ακόμα ζήτημα που αναδεικνύει ο Herman αφορά τα ηθικά δικαιώματα [moral rights] του δημιουργού. Τα ηθικά δικαιώματα δίνουν στους δημιουργούς τη δυνατότητα να προστατεύουν το έργο τους από αλλοίωση ή κακοποίηση που θα μπορούσε να βλάψει τη φήμη τους. Στην περίπτωση του Banksy, βέβαια, η αφαίρεση ή το βάψιμο του έργου του μάλλον δεν το βλάπτει, αντίθετα, η αφαίρεσή του προσθέτει στο μυστήριο γύρω από τον καλλιτέχνη, που παίζει με τους κανόνες και τη νομιμότητα, όπως σημειώνει ο Herman.
Ο Herman ασχολείται, επίσης, και με την επαγγελματική διάσταση της προστασίας της τέχνης. Η εταιρεία του Banksy, Pest Control, καταχωρίζει τα εμπορικά έργα για δικαιώματα μεταπώλησης του καλλιτεχνικού έργου, ενώ παράλληλα εμπλέκεται σε έντονες διαμάχες γύρω από καταχωρισμένα εμπορικά σήματα στην ΕΕ. Αυτό δείχνει ότι, παρότι ο ίδιος δηλώνει ότι «το copyright είναι για losers», όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Herman, η προστασία των έργων του στον εμπορικό και νομικό χώρο παραμένει ενεργή και σημαντική.
Ένα δεύτερο παράδειγμα που αναδεικνύει ο Herman αφορά την ανακάλυψη του έργου «ContessaColleoni» σε ηλεκτρονικό κατάλογο πώλησης. Το έργο είχε λεηλατηθεί από Εβραίο συλλέκτη στο Άμστερνταμ που τελούσε υπό ναζιστική κατοχή το 1940. Η υπόθεση αυτή θέτει ζητήματα ιδιοκτησίας, επαναπατρισμού και ηθικής ευθύνης, υπογραμμίζοντας ότι το δίκαιο της τέχνης δεν αφορά μόνο την αισθητική ή την πολιτική, αλλά αγγίζει βαθιά τις έννοιες της ιστορικής μνήμης και της συλλογικής ευθύνης.
Στην Κύπρο;
Η περίπτωση του Banksy μπορεί να φαντάζει απομονωμένη, αλλά η ανάλυση του Herman μας υπενθυμίζει ότι η σχέση μεταξύ τέχνης, νομοθεσίας και κοινωνίας είναι πάντα σύνθετη και αμφίδρομη. Στην Κύπρο, φυσικά, η λογοκρισία, η [συγ]κάλυψη, η απόσυρση ή η αφαίρεση δεν είναι άγνωστες έννοιες, καθώς φαίνεται να απασχολούν αρκετά την καλλιτεχνική αλλά και ευρύτερη δημόσια σφαίρα το τελευταία διάστημα, και ειδικότερα από το καλοκαίρι. Πρώτα, ξεκινάμε από το γεγονός που έδωσε βήμα να διερωτηθούμε ξανά τι είναι λογοκρισία, έκδοση, συν-έκδοση, χρήση λογοτύπων κ.ά. Μιλάμε για τη δημόσια καταγγελία του βουλευτή του ΔΗΚΟ και προέδρου της Επιτροπής Παιδείας και Πολιτισμού, Παύλου Μυλωνά, η οποία αφορούσε την έκδοση που συνόδευε τη συμμετοχή της Κύπρου στη 19η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής. Ο βουλευτής, μάλιστα, είχε χαρακτηρίσει, τότε, το βιβλίο ως «επαίσχυντο», ενώ ζητούσε από το Υφυπουργείο Πολιτισμού απόσυρση -κάτι που συνέβη- και συνάμα να αναλάβει ευθύνη, αξιώνοντας μέχρι και την παραίτηση της υφυπουργού. Το τελευταίο δεν συνέβη αν και παρατηρούμε ότι φαίνεται να είναι θέμα που συζητείται στους καλλιτεχνικούς κύκλους, ιδιαίτερα μετά τις τελευταίες εξελίξεις - την επιστολή των 40 πολιτιστικών φορέων αλλά και την ανοιχτή επιστολή την οποία έχουν υπογράψει πέραν των 530 ατόμων [μέχρι στιγμής].
Ένα ακόμη περιστατικό, πιο κοντά σε αυτό του Banksy, που φώτισε ξανά τα όρια της ελευθερίας έκφρασης στον δημόσιο χώρο ή απλώς τη διάθεση για διεκδίκηση του δημόσιου χώρου, ήταν μερικές τοιχογραφίες του ΕΙΒΑ. Όπως κατέγραψε σε ανάρτησή του, στις 22 Ιουλίου, το Κέντρο Παραστατικών Τεχνών «ΜΙΤΟΣ», γκράφιτι στη Λεμεσό που αναφερόταν στη Γάζα σβήστηκε για τέταρτη φορά μέσα σε λίγες ημέρες. Την ίδια μέρα, ενώ «εμφανίστηκε» νέο γκράφιτι στον ίδιο χώρο, αυτό διαγράφηκε λίγες ώρες αργότερα. Το «ΜΙΤΟΣ», στην ανάρτησή του, έγραφε μάλιστα ότι: «Τα γκράφιτι σβήνονται από ανθρώπους που εργάζονται στον Δήμο Λεμεσού, έρχονται με αυτοκίνητα που γράφουν πάνω Δήμος Λεμεσού. Τους βλέπει η γειτονιά, τους μιλά. Την προηγούμενη βδομάδα μας είπαν ότι έχουν οδηγίες να σβήνουν οτιδήποτε γράφει F*ck Isr*el, Free Palestine. Σήμερα μας είπαν ότι έχουν οδηγίες κάθε πρωί να έρχονται και να τα σβήνουν». Αυτό, βέβαια, δεν έχει επιβεβαιωθεί από τον Δήμο Λεμεσού, καθώς ενδιαφέρουσα πληροφορία ήταν ότι το «ΜΙΤΟΣ» επισήμανε ότι ο δήμαρχος Λεμεσού, επικοινώνησε τότε με το «ΜΙΤΟΣ» και δεσμεύτηκε για έρευνα σχετικά με το τι ακριβώς συμβαίνει. Την ίδια περίοδο, πρέπει να πούμε ότι, τοιχογραφίες του ίδιου καλλιτέχνη σβήστηκαν και στη Λευκωσία, και συγκεκριμένα σε τοίχους έξω από την Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης - ΣΠΕΛ. Εκεί, μπορούμε να πούμε ότι, δεν ήταν η πρώτη φορά που είχε σβηστεί η λέξη «GAZA», που αναγραφόταν πάνω από ένα παιδάκι. Ο καλλιτέχνης, βέβαια, κάθε φορά επέστρεφε και επιστρέφει για να δώσει μία άλλη εκδοχή.
Επομένως, η ηθική, τα δικαιώματα και η όλη συζήτηση γύρω από τα όρια ή τη λογοκρισία είναι κάτι που απασχολεί, αλλά δημιουργεί κιόλας καταγραφές για τη συνέχεια. Θετικές, αρνητικές ή «διαγραμμένες», τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, οι καλλιτέχνες, όπως ο Banksy, o ΕΙΒΑ ή και η δυναμική της γειτονιάς της οδού Γενεθλίου Μιτέλλα, αποδεικνύουν ότι ένα κομμάτι τους παραμένει, κρίνεται και θα συνεχίσει ως ένα κομμάτι της Ιστορίας. Ακόμη, και στην περίπτωση της επίμαχης έκδοσης της κυπριακής συμμετοχής,, μπορεί να αποσύρθηκε από το περίπτερο της 19ης Μπιενάλε μετά τη «φασαρία» του κ. Μυλωνά, ωστόσο κάποιοι πρόλαβαν να την έχουν στα χέρια τους και άλλοι προμηθεύτηκαν την έκδοση με το σημείωμα των Fisherwomxn το οποίο θα αποτελεί μια πράξη διάσωσης ενός, έστω «προκλητικού», βιβλίου. Όσον αφορά τις δύο επιστολές... ιδιαίτερα αυτή που συνεχίζει να συλλέγει υπογραφές, μάλλον είναι ένα ακόμα δείγμα το οποίο πρέπει να απασχολήσει την οδό Ιφιγενείας, εκεί στο Υφυπουργείο Πολιτισμού, αφού, σε μία τέτοια μικρή χώρα, μάλλον στέκονται απέναντι σε μία μεγάλη μερίδα των εργαζομένων του πολιτισμού στην Κύπρο και των καλλιτεχνών που θέλουμε να παράγουν και να εξελίσσουν το καλλιτεχνικό προϊόν του τόπου. Θέλουμε άραγε διαγραφές, διαμάχες ή κάποια σύμπραξη που θα χαράσσει πολιτιστική πολιτική για το καλύτερο μέλλον;
Φωτογραφία: Το έργο τέχνης του Banksy που εμφανίστηκε στον τοίχο των Royal Courts of Justice, στο Λονδίνο, στις 8 Σεπτεμβρίου και στη συνέχεια διαγράφηκε δύο μέρες μετά. Από τον λογαριασμό του καλλιτέχνη στο Instagram.
