Ιστορίες από τη δράση και την πορεία των γκαλερί που σημάδεψαν τη δεκαετία του '80 φέρνει στο προσκήνιο η δεύτερη κατά σειρά ερευνητική έκθεση του Πολιτιστικού Ιδρύματος Λευτέρη Οικονόμου, η οποία ανοίγει ένα παράθυρο στη δεκαετία του '80 και συγκεκριμένα, τη χρονική περίοδο 1975-1989. Για το εγχείρημα και μερικά από τα όσα θα δούμε, αποκαλύπτει στο «Π» η εικαστικός, ερευνήτρια αλλά και μέλος της επιμελητικής ομάδας του πρότζεκτ Μυρτώ Θεοχαρίδου.

Αρχικά, όμως, να πούμε ότι αφορμή για την έρευνα, όπως καταγράφεται στο δελτίο Τύπου [2023] της πρώτης έκθεσης για την περίοδο 1960-1974, ήταν μια αφίσα του Λευτέρη Οικονόμου [1930-2007] που βρέθηκε στο στούντιό του, που αφορούσε την ατομική έκθεση που παρουσίασε στην Ένωση Νέων ΤΡΑΣΤ τον Μάιο του 1960. Στην πρώτη έκθεση, η οποία άφησε θετικές εντυπώσεις και μία πολύ σημαντική έκδοση-καταγραφή εκείνης της περιόδου, έρχεται να προσθέσει η δεύτερη έκθεση και έκδοση. Το «Γκαράζ», στη Λευκωσία, θα φιλοξενεί στον χώρο του αυτή τη γεμάτη υλικό παρουσίαση, από φωτογραφίες, αποσπάσματα από εφημερίδες μέχρι και μαρτυρίες, για σχεδόν 4 εβδομάδες [10 Οκτωβρίου-4 Νοεμβρίου]. 

Μετά το 1974, υπήρξε μια παύση στην ίδρυση γκαλερί, τουλάχιστον στη Λευκωσία, έως ότου, όπως σημειώνει η Μυρτώ Θεοχαρίδου, ιδρύθηκε η γκαλερί Ζυγός ΙΙ, το 1977, σηματοδοτώντας έτσι μια νέα εποχή για τους χώρους εκθέσεων της πρωτεύουσας. 

Η δεύτερη έκθεση, αναφέρει η Μυρτώ, εξετάζει έξι γκαλερί που εμφανίστηκαν τότε: «Ζυγός ΙΙ» [1977, μεταγενέστερα: «Γκλόρια», 1982], Ώρα [1982], «Ρέμπραντ» [1983, μεταγενέστερα: «Opus 39», 1986], «Diaspro» [1986], «Αποκάλυψη» [1987] και «Ηριδανός» [1988]. 

Η έρευνα 

Η αναδρομή αυτή συγκεντρώνει αρχειακό υλικό, φωτογραφίες, βίντεο και προφορικές μαρτυρίες γκαλεριστριών, συνθέτοντας όχι μόνο την ιστορία των γκαλερί αλλά και την ατμόσφαιρα μιας δεκαετίας που καθόρισε την εξέλιξη των εικαστικών στην Κύπρο. «Δουλέψαμε με ιστορικά αρχεία, κυρίως του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών [ΓΤΠ]. Ψάχναμε εφημερίδα για αναφορές μέσα από δελτία Τύπου και ανακοινώσεις, που δημοσιεύθηκαν στο ψηφοποιημένο υλικό του ΓΤΠ, για να καταγράψουμε αρχικά τους χώρους που υπήρχαν αλλά και τις εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν» εξηγεί η ίδια. Ένα δεύτερο κομμάτι της έκθεσης είναι οι φωτογραφίες, για τις οποίες έψαξαν και πάλι στον Τύπο και το ΓΤΠ, ωστόσο, όπως καταγράφει η Μυρτώ δεν υπήρχε λιγοστό υλικό ή τουλάχιστον όχι τόσο όσο κατάφεραν να εντοπίσουν για την πρώτη έκθεση. «Διαφαίνεται ότι δεν έδιναν το παρών τους, όσο τα προηγούμενα χρόνια, οι διάφοροι πολιτικοί, στα εγκαίνια των εκθέσεων. Τα προηγούμενα χρόνια, μπορεί να πήγαινε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας άρα πήγαινε ο Τύπος και έβγαζε φωτογραφίες». Η Μυρτώ, προσθέτει δε, πως κατέφυγαν στις ίδιες τις γκαλερίστριες αλλά και σε καλλιτέχνες που γνώριζαν ότι παρουσίασαν έργα τους εκείνη την περίοδο σε κάποια από τις έξι γκαλερί, προκειμένου να συλλέξουν περισσότερα από το όποιο αρχείο διατήρησαν. «Οι περισσότεροι [καλλιτέχνες] είναι εν ζωή, όποτε βοήθησαν», σχολιάζει. 

Η εμπειρία 4 γυναικών

Σε ερώτηση, εάν πήραν κάποιες μαρτυρίες από τους καλλιτέχνες ή ακόμη και από γκαλερίστριες, η Μυρτώ απάντησε πως έχουν παρθεί συνεντεύξεις από τέσσερα πρόσωπα που είχαν άμεση ή κάποια επαφή με τις γκαλερί που παρουσιάζουν. Συγκεκριμένα, αποκάλυψε ότι θα προβάλλονται μερικά βίντεο στον χώρο, διάρκειας περίπου 15 λεπτών, με προφορικές μαρτυρίες της Πόλας Χατζήπαπα [συν-ιδρύτρια του «Ηριδανός»], της Νατάσας Τοφαρίδου [ιδρύτρια της γκαλερί «Αποκάλυψη»], της Μάρους Μαραγκού [ιδρύτρια της «Opus 39»] και της Δημήτρας Κόκκινου [εργαζόταν τα τελευταία χρόνια στην «Ώρα». «Οι τέσσερις τους μιλούν για το κλίμα της εποχής, μερικές εκθέσεις που θυμούνται πιο έντονα», προσθέτει. 

Η εικόνα της εποχής 

Πώς ήταν άραγε τότε οι εκθέσεις; Υπήρχε ικανοποιητική ανταπόκριση από το κοινό; «Υπήρχε κίνηση στις γκαλερί, αρκετά. Ήταν σαν μία κοινωνική συνάντηση, από φωτογραφίες φαίνεται πως είχαν αρκετή επισκεψιμότητα, πολύς ο κόσμος, από καλλιτέχνες μέχρι και άτομα που ίσως να μην ήταν τόσο των τεχνών που λέμε. Ήταν μία κοινωνική σύναξη», επισημαίνει το μέλος της επιμελητικής ομάδας του πρότζεκτ. 

Για τους καλλιτέχνες που έκθεταν στις γκαλερί, η ίδια σημειώνει πως αρκετές από αυτές συνεργάζονταν και έφερναν Ελλαδίτες καλλιτέχνες, προσθέτοντας, πως έρχονταν και για να παρουσιάσουν κάποια ατομική έκθεση αλλά και για να συμμετάσχουν σε ομαδικές. Βέβαια, όπως εξηγεί, εκείνη την περίοδο επέστρεφαν πίσω, από τις σπουδές τους, και αρκετοί Κύπριοι/ες καλλιτέχνες/ιδες. «Ήταν η νέα γενιά, οι σύγχρονοι, όπως ο Θεόδουλος Γρηγορίου και η Μαρία Λοϊζίδου. Το νέο αίμα που καθόρισε τελικά τι εστί 'σύχρονη κυπριακή ιστορία της κυπριακής τέχνης'. Ήταν η μετάβαση, αν θες, από το πιο κλασικό, τον Κάσσιαλο, τον Διαμαντή, τον Οικονόμου, στο σύγχρονο», επισημαίνει.

Σε ερώτηση για τη συμβολή τους και το πώς εξέλιξαν την τέχνη στην Κύπρο, η Μυρτώ αναφέρει ότι «από αυτά που είδαμε, διότι κακά τα ψέματα μόνο την 'Γκλόρια' και την 'Αποκάλυψη' προλάβαμε να ζήσουμε, η Diaspro φαίνεται να είναι αυτή που ίσως ήταν η πρωτοπόρος για τη σύγχρονη προσέγγιση των τεχνών - αυτή που γνωρίζουμε σήμερα». Ξεκαθαρίζοντας ότι η αναφορά της παραπέμπει σε «αυτά που μας μετέφεραν οι καλλιτέχνες αλλά και όσα είδαμε σε υλικό». Οι γκαλερί «Γκλόρια», «Opus 39» και «Αποκάλυψη», καταγράφει, φαίνεται να είχαν ένα εμπορικό στοιχείο στο έργο τους. «Ο 'Ηριδανός', ο οποίος ήταν πολυχώρος, και η 'Ώρα', που διοργάνωνε και άλλες εκδηλώσεις - όπως ποιητικές βραδιές, νομίζω δεν είχαν αυτόν ακριβώς τον στόχο, δεν είχαν εμπορική χροιά», συμπληρώνει. 

Όλες οι γκαλερί, πάντως, διαφαίνεται ότι είχαν γυναικείο άρωμα. Ιδιοκτήτριες ή συν-ιδιοκτήτριες είχαν ρόλο στην ιστορία, αφού εκείνη την εποχή, εξηγεί η Μυρτώ, πέρα από την επιλογή των καλλιτεχνών/ιδων, έκαναν και επιμέλεια. Τότε, οι εκθέσεις στήνονταν είτε από τις γκαλερίστριες είτε από τους/τις ίδιους/ιες τους καλλιτέχνες/ιδες, τονίζει η ίδια. «Ακόμη και οι κατάλογοι, εάν υπήρχαν, και τα γραφικά, γίνονταν από τους ίδιους τους καλλιτέχνες».

Σχετικά με την αγορά έργων τέχνης, φανερώνεται ότι υπήρχε αρκετή κίνηση. Χαρακτηριστικά, η Μυρτώ, υπογραμμίζει ότι: «Παρόλο που μιλάμε για μία μεταπολεμική περίοδο, υπήρχε αγοραστικό κοινό. Συνήθως πωλούνταν όλα τα έργα που έκθεταν σε μία έκθεση». Εντύπωση προκάλεσε, όπως αποκάλυψε, το γεγονός ότι πραγματοποιείτο μεγάλος αριθμός εκθέσεων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. «Για παράδειγμα, η γκαλερί 'Γκλόρια' έκανε μια έκθεση κάθε περίπου 15 μέρες, συχνά με ταυτόχρονες εκθέσεις σε πάνω και κάτω όροφο», προσθέτει. Βέβαια, όπως τονίζει, ήταν περιορισμένοι, τότε, οι χώροι που μπορούσαν οι καλλιτέχνες να εκθέτουν τη δουλειά τους, ούτε υπήρχε η ιδέα να δημιουργήσουν μία επιμελητική πρόταση-αφήγηση.

«Σήμερα, οι γκαλερί λειτουργούν διαφορετικά, με διαφορετική συχνότητα εκθέσεων. Όλο αυτό το υλικό, φυσικά, μας βοηθά να κατανοήσουμε την ιστορία και την εξέλιξη της εικαστικής ζωής στη Λευκωσία» καταλήγει η Μυρτώ.

Επιμελητική ομάδα: Μυρτώ Θεοχαρίδου, Μαρία Λεωνίδου, Άννα Μαρία Χαραλάμπους.

Σχεδιασμός έκθεσης: Αναστασία Προκόπη Τάκη. Γραφικά: Πόπη Πισσουρίου

[Σχόλιο: Από την πρώτη φορά που δημοσιεύθηκε στον Τύπο η πρόταση αναφέρεται σε τριλογία, άρα αναμένουμε ότι, λόγω και της έρευνας που γίνεται, θα δοθεί βήμα να ολοκληρωθεί με την ελπίδα ότι στα επόμενα χρόνια, θα δούμε και την τελευταία παρουσίαση-έκθεση και έκδοση. Μία προσπάθεια η οποία θα συμβάλει στην καταγραφή της ιστορίας της τέχνης στην Κύπρο].