Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως, 23.01.2011

Από το βέρικο σταφύλι που για τους πολλούς προέρχεται από το αγγλικό very good, μέχρι τα σύγχρονα παραμύθια που δεν μπορεί να υφίστανται, μέχρι και την περιβόητη καταγωγή της κυπριακής διαλέκτου από τον Όμηρο, ο Κωνσταντίνος Γιαγκουλλής ακυρώνει τα "δεδομένα".

«Σπούδασα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είχα έναν καθηγητή που το 1951 ήρθε στην Κύπρο με την Ακαδημία Αθηνών και έκαναν μια εκστρατεία συλλογής υλικού για την κυπριακή λογοτεχνία. Ήμασταν τρεις Κύπριοι στη φιλοσοφική σχολή και όταν έμαθε ότι είμαι ένας απ' αυτούς, με φώναξε και μου ανέθεσε μια έρευνα για τους ποιητάρηδες. Έτσι ξεκίνησα -από το '62- να μελετώ την κυπριακή διάλεκτο.»

Το όνομα του Κωνσταντίνου Γιαγκουλλή ανακοινώθηκε στις 12 Ιανουαρίου ως ένα από τα πέντε που περιλαμβάνονται στη λίστα των νικητών για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας. Στον καθηγητή απονέμεται το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου / Μελέτης, για το έργο του "Θησαυρός κυπριακής διαλέκτου: Ερμηνευτικό, ετυμολογικό, φρασεολογικό και ονοματολογικό λεξικό της μεσαιωνικής και νεότερης κυπριακής διαλέκτου" [εκδόσεις Theopress 2009]. Στο σκεπτικό της, η Κριτική Επιτροπή των βραβείων αναφέρει πως το έργο του κ. Γιαγκουλλή είναι "υψηλότατης επιστημονικής στάθμης, βοήθημα σημαντικότατο για τη μελέτη και κατανόηση της κυπριακής διαλέκτου και έργο που συντείνει στην εθνική αυτογνωσία και αποδεικνύει με τρόπο διαχρονικό και αδιαμφισβήτητο την ελληνικότητα του νησιού". Ο "θησαυρός της κυπριακής διαλέκτου" περιλαμβάνει 2218 ποιητικές φυλλάδες 460 Κυπρίων ποιητάρηδων και περί τις 20 χιλιάδες λήμματα, στα οποία συγκαταλέγονται και κυπριακές διαλεκτικές λέξεις που χρησιμοποιούν οι Τουρκοκύπριοι με την ίδια σημασία. Η Επιτροπή επισημαίνει ακόμη το γεγονός ότι ο φιλέρευνος και ευσυνείδητος λεξικογράφος εργάστηκε μόνος και χωρίς καμιά οικονομική υποστήριξη από τη δεκαετία του '60 έως σήμερα. "Τα 30 και πλέον χρόνια που αφιέρωσα για το Λεξικό, μπορεί να είναι και λίγα. Αν ανοίξετε οποιοδήποτε ελληνικό λεξικό θα δείτε πως δούλεψαν 20-30 άτομα και πίσω τους είχαν το κράτος και χορηγούς. Στο βιβλίο μου δεν αναφέρονται ούτε ονόματα, ούτε χορηγοί. Όλα ήρθαν από μένα. Από τα υστερήματά μου. Γι' αυτό και είναι η περηφάνια μου. Ξαναπήρα βραβεία. Δεν με συγκινούν. Για μένα το μεγαλύτερο κέρδος είναι η καταξίωση της δουλειάς μου στη συνείδηση του κόσμου. Να αγκαλιαστεί το έργο μου, να νιώθω ότι προσφέρω μια υπηρεσία στον κόσμο. Κανείς δεν νοιάζεται αν πήρα βραβείο, νοιάζεται όμως για το λεξικό. Το οποίο έχει τελικά μεγαλύτερη αξία από το βραβείο."

Για τα παραμύθια

"Μελετώντας συνεχώς κείμενα της κυπριακής διαλέκτου και ακούγοντάς την, άκουγα λέξεις που δεν ήξερα. Και για να μιλώ υπεύθυνα και να γράφω υπεύθυνα [γιατί, μια λέξη που δεν ξέρεις πώς ετυμολογείται, πώς θα τη γράψεις;] έπρεπε την κάθε λέξη που πρόσθετα στο λεξικό μου, να την ετυμολογώ πρώτα. Σήμερα, 50 χρόνια μετά, λέω ότι το έδαφος της ετυμολογίας των κυπριακών λέξεων είναι ολισθηρό. Υπάρχουν κι άλλες επιστημονικές απόψεις, γι' αυτό δεν είμαστε ποτέ σίγουροι για την προέλευση μιας λέξης. Επιβάλλεται να είμαστε σοβαροί και σεμνοί."

Ο Κωνσταντίνος Γιαγκουλλής έχει υπογράψει περισσότερες από εκατό μελέτες και άλλα τόσα βιβλία για την κυπριακή διάλεκτο, τα κυπριακά ήθη και έθιμα, τα κυπριακά παραμύθια, ακόμη και για το θέατρο σκιών. Και επαναλαμβάνει συνεχώς την προσοχή που πρέπει να δίνουμε σε ό,τι ακούμε για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία της χώρας. "Μιλάμε για σύγχρονα παραμύθια. Γιατί; Μπορούμε να γράψουμε δημοτικά τραγούδια; Τα δημοτικά τραγούδια διαμορφώνονται μέσα στους αιώνες με τη λεκτική παράδοση. Αν πω σε κάποιον πως γράφω δημοτικά τραγούδια, θα γελάσει. Και θα πρέπει να γελάσει αν του πω πως γράφω παραμύθια. Δεν υπάρχουν μοντέρνα παραμύθια, τα παραμύθια είναι παραδοσιακά. Και δεν γράφονται, λέγονται. Εξάλλου, όσα μαζεύτηκαν, μαζεύτηκαν. Δεν υπάρχουν άλλα. Τα κυπριακά παραμύθια θα πρέπει να τα πάρουμε και να τα μελετήσουμε επιστημονικά πια. Οι ερευνητές μας,

από συλλέκτες υλικού, πρέπει να γίνουν μελετητές."

Για την ταυτότητα της γλώσσας

"Έγραψα πάρα πολλές φορές για άτομα που βγαίνουν στην τηλεόραση και με ωραίο στυλ διατείνονται πως η κυπριακή διάλεκτος είναι η ομηρική. Ρε παιδιά, σοβαρευτείτε. Δεν το λέω εγώ, πρόκειται για επιστημονική άποψη τεκμηριωμένη και καθιερωμένη στη βιβλιογραφία. Οποιοσδήποτε σοβαρός ερευνητής γελά, όταν του πεις ότι η κυπριακή διάλεκτος -αλλά και η νεοελληνική- είναι η ομηρική. Έχουν αρχαία ελληνικά στοιχεία αλλά δεν είναι η αρχαία ελληνική διάλεκτος. Η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να διαμορφώνεται στην αλεξανδρινή εποχή. Φιλοξενεί βέβαια στο σώμα της πάρα πολλές αρχαίες λέξεις, αλίμονο. Αλλά δεν είναι ομηρική. Το λες μία φορά, το λες δεύτερη, τίποτα. Τα ίδια. Έχει όμως κόσμο που αυτά τα πράγματα τα ακούει και τα επαναλαμβάνει. Και έτσι δημιουργείται η κακή εντύπωση ότι η κυπριακή είναι όντως αρχαία ελληνική. Όπως η νεοελληνική κοινή και όλες οι άλλες νεοελληνικές διάλεκτοι άρχισαν να διαμορφώνονται από την αλεξανδρινή κοινή, όταν η ελληνική γλώσσα έγινε παγκόσμια, οικουμενική. Και ύστερα λόγω της απομόνωσης της Κύπρου από τον βυζαντινό κορμό, άρχισε να παίρνει τον δικό της δρόμο, κάπως να απομακρύνεται από τις άλλες διαλέκτους και να αποκτά διαλεκτικά στοιχεία. Αυτή είναι η πραγματικότητα."

Και οι πολλές διάλεκτοι ανά περιοχή; Ένας Παφίτης και ένας Παραλιμνίτης είναι πιθανό να μην συνεννοηθούν.

"Στην παλιά εποχή, οι περιοχές της Κύπρου ήταν απομονωμένες η μία από την άλλη, προπάντων η Πάφος αλλά και τα Κοκκινοχώρια μέχρι την εισβολή. Αν κάποιος κατάφερνε να βγει εκτός της περιοχής του, έλεγε 'είμαι κοσμογυρισμένος εγώ. Πήγα στην Πάφο, στην Κερύνεια...'. Και η μετακίνηση ήταν δύσκολη, λόγω της μορφολογίας του εδάφους αλλά και λόγω του ότι οργίαζαν οι ληστές. Ήταν τόλμη να επιχειρήσεις να ταξιδέψεις από τη μια επαρχία στην άλλη. Έτσι λοιπόν, κάθε περιοχή είχε την ιδιομορφία της γιατί ήταν απομονωμένη."

Για την ετυμολογία των λέξεων

"Επειδή το έδαφος είναι ολισθηρό, δεν σημαίνει ότι έχουμε το δικαίωμα να λέμε πελλάρες. Για παράδειγμα, το βέρικο σταφύλι. 'Όταν ήρθαν οι Εγγλέζοι στην Κύπρο, το δοκίμασαν και είπαν 'very good' και έτσι ονομάστηκε βέρικο!', λένε. Με αυτό τον τρόπο δουλεύουν οι επιστήμονές μας, αυτοσχεδιάζοντας! Καμία σχέση όμως δεν έχει το βέρικο σταφύλι με το 'very good' των Άγγλων. Ήρθε αυτή η ποικιλία στην Κύπρο από την ιταλική περιοχή Μπέρικι το 1840-50. Και έτσι πήρε το όνομά της. Η 'τσαέρα' λένε πως προέρχεται από το αγγλικό 'chair'. Όμως πρόκειται για την αρχαία γαλλική 'chaira' που υπήρχε στην Κύπρο από τον 14ο αιώνα. Όπως και το 'αγγρίζω'. Από το 'angry', λένε. Όμως είναι από το αρχαίο ελληνικό αγρίζω / άγριος που διαλεκτικά πήρε άλλο ένα 'γ' και έγινε 'αγγρίζω'. Αν διαβάσεις Βασίλη Μιχαηλίδη, λέει στη 'Χιώτισσα' τη λέξη γκιούλσαμπαχ. Δεν υπάρχει όμως αυτή η λέξη σε κανένα τουρκικό λεξικό, ούτε αν ρωτήσεις κάποιον θα τη γνωρίζει. Ο ίδιος ο Μιχαηλίδης δημιούργησε τη λέξη από το 'γκιουλ' που σημαίνει τριαντάφυλλο και το 'σαμπάχ' που θα πει πρωί. Έκανε δική του λέξη που σημαίνει κοπέλα ροδοκόκκινη σαν το τριαντάφυλλο της αυγής. Τόσο όμορφη είναι. Λέξεις που χρησιμοποίησαν ο Μιχαηλίδης, ο Λιπέρτης και οι άλλοι, είναι πολύ δύσκολο να τις ετυμολογήσεις. Πρέπει να έχεις μεγάλη τριβή με τη γλώσσα για να δεις από πού προέρχονται και τι σημαίνουν."

Για το βραβευμένο λεξικό

"Το λεξικό της κυπριακής διαλέκτου θα δείτε πως δεν το ονομάζω λεξικό, το ονομάζω 'Θησαυρό'. Δεν σημαίνει πως είναι πολύτιμο. Έχει την έννοια του θησαυροφυλακίου. Εκεί μέσα βρίσκεται η παραγωγή της λαϊκής κυπριακής λογοτεχνίας, απ' όταν διαμορφώθηκε η κυπριακή διάλεκτος μέχρι σήμερα. Δηλαδή από τις Ασσίζες του μεσαίωνα [νομοθεσία που εφάρμοζαν οι Γάλλοι στην Κύπρο κατά τη φραγκοκρατία], τον ποινικό κώδικα. Εκείνος ήταν γραμμένος στην κυπριακή διάλεκτο. Μέσα στο βιβλίο περιλαμβάνονται επίσης τα κυπριακά λαϊκά τραγούδια, τα κυπριακά ερωτικά του 16ου αιώνα, ο Λεόντιος Μαχαιράς, τα τραγούδια της τουρκοκρατίας, της αγγλοκρατίας και όλα τα κείμενα που είναι γραμμένα στην κυπριακή διάλεκτο [σκετς, παραμύθια, διηγήματα], ό,τι φανταστείς. Πρόκειται για όλο το φάσμα του λογοτεχνικού λόγου στην Κύπρο. Δεν άφησα τίποτα πίσω. Παρελαύνει το δημοτικό τραγούδι, ο Λιασίδης, ο Μιχαηλίδης, ο Καρνέρας, όλοι όσοι έγραψαν στην κυπριακή διάλεκτο. Περιλαμβάνονται ακόμη και λέξεις της κυπριακής διαλέκτου που χρησιμοποιούν Τουρκοκύπριοι. Αν είναι τουρκικής προέλευσης μια λέξη, την εξετάζω γιατί μπορεί να μην είναι τελικά τουρκική αλλά περσική ή αραβική."

Πώς δουλεύετε;

Κατ' αρχήν πρέπει να βρω τις λέξεις. Μόλις ξυπνήσω, στις 5 ή 6 το πρωί, ξεκινώ τη μελέτη. Δεν γίνεται να κυκλοφορήσει βιβλίο στην κυπριακή διάλεκτο και να μην το έχω. Μπορεί σε εκατοντάδες σελίδες να βρω μόνο μία λέξη, αυτή η λέξη όμως για μένα θα είναι κέρδος. Κι είναι απ' εκεί που ξεκινά η ετυμολογία. Διότι αυτή τη λέξη που βρήκα θα πρέπει να την ετυμολογήσω πρώτα για να τη βάλω στο λεξικό. Μπορεί να δουλεύω όλη μέρα ή και μια βδομάδα για να ετυμολογήσω μια λέξη. Για μένα αυτό είναι το κέρδος. Γι' αυτό ο καταρτισμός ενός λεξικού είναι επίπονη δουλειά. Και δαπανηρή. Δεν λέω ότι δεν μου διέφυγαν λέξεις, επιμένω όμως ότι η δουλειά μου ήταν φιλότιμη και με θρησκευτική ευλάβεια επιδίωκα να βρω και το παραμικρό στοιχείο της κυπριακής διαλέκτου. Πρέπει την κάθε λέξη να τη δεις πώς λειτουργεί και μέσα στην πρόταση."

Για τη "χωρκάτικη" γλώσσα

"Τι είναι η κυπριακή διάλεκτος; Χωρκάτικη, λένε κάποιοι. Πρώτα απ' όλα αυτός ο χαρακτηρισμός υποτιμά την κυπριακή διάλεκτο γιατί δεν τη μιλούν μόνο στα χωριά, τη μιλούν και στις πόλεις και θα τη μιλούν για πολλά χρόνια ακόμη. Παρά το ότι αλλάζει μορφή. Και συνέχεια χάνει έδαφος. Αλλά δεν είναι χωρκάτικη. Είναι η κυπριακή διάλεκτος και για μένα που είμαι από χωριό και για σένα που είσαι από την πόλη. Κάποτε προβάλλαμε την κυπριακή διάλεκτο ως μέσο άμυνας εναντίον των Άγγλων, που μας έλεγαν ότι είμαστε μπάσταρδοι και όχι Έλληνες και προσπαθούσαν να μας αφομοιώσουν. Εμείς επιμέναμε στις ρίζες μας και μιλούσαμε τη γλώσσα μας, τα κυπριακά, για να αντισταθούμε σε αυτή τη νοοτροπία των Άγγλων."

Για την παγκόσμια γλώσσα

"Πολλές τουρκικές λέξεις που μπήκαν στην κυπριακή διάλεκτο πήραν διαφορετική φωνητική και καταλήξεις και πλέον είναι αγνώριστες. Είναι δικές μας και δεν σημαίνει πως "τουρκοδείχνει" η κυπριακή διάλεκτος. Ας το φιλοσοφήσουμε: οι τουρκικές λέξεις που ανήκουν στην κυπριακή διάλεκτο, δεν είναι πια τουρκικές. Λέω εγώ που τις μελετώ πως είναι τουρκικής προέλευσης, για να δω την ιστορία τους. Μας ενδιαφέρει σαν επιστήμονες. Αλλά τώρα πια είναι δικές μας αυτές οι λέξεις. Όπως είναι δική μας η λέξη πορτοκάλι. Δεν ήταν κυπριακή λέξη, ούτε καν ελληνική. Ούτε το μανταρίνι. Ούτε το παντελόνι, ούτε η βράκα, ούτε το παπούτσι, ούτε το σώβρακο. Ήταν ξένες λέξεις. Όμως τώρα είναι δικές μας. Τις κάναμε δικές μας. Ούτε η Αγία Σοφία, ούτε το Μπέλλαπαϊς είναι 'κυπριακά'. Μα, αφού τα βλέπουμε στην τηλεόραση και λέμε 'δεν ξεχνώ'. Είναι μνημεία τα οποία βρίσκονται στον τόπο μας, χτίστηκαν υπό συνθήκες κατοχής, τα έχτισαν οι Φράγκοι και έχουν την ιστορία τους αλλά σήμερα είναι δικά μας. Είναι αναπόσπαστα τμήματα του πολιτισμού μας. Το ίδιο και οι ξένες λέξεις που μπήκαν στη γλώσσα μας, είναι κατάδικές μας."

Άρα και οι λέξεις με ελληνική ρίζα που χρησιμοποιούνται στην αγγλική γλώσσα, είναι δικές τους;

"Βεβαίως είναι δικές τους."

Άρα η γλώσσα δεν είναι κανενός.

"Η γλώσσα είναι πολιτιστικό αγαθό για όλο τον κόσμο. Και όπως μιλάμε για τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, έτσι και για τη γλώσσα. Βεβαίως η κάθε γλώσσα χαρακτηρίζει ένα λαό. Η κυπριακή διάλεκτος είναι μια πλούσια γλώσσα, υπάρχουν έννοιες της κυπριακής διαλέκτου που δεν υπάρχουν καν στην ελληνική γλώσσα. Πχ. Πουρνελλόμματη... μεταφράζοντας τον Όμηρο μερικοί είπαν 'αγελαδομάτα', εκείνη δηλαδή που έχει μάτια μεγάλα όπως της αγελάδας. Αλλά εμείς λέμε 'πουρνελλόμματη'. Σαν τες πουρνέλλες."

Για το "ψεύτικο" δίλημμα

"Ναι" στην κυπριακή διάλεκτο ή στη νεοελληνική;

Είναι αφελές το ερώτημα. Διότι η γλωσσολογία λέει το εξής: όταν λέμε νεοελληνική γλώσσα, δεν εννοούμε τη γλώσσα που μιλούν μόνο οι Αθηναίοι αλλά τη γλώσσα που μιλούν και οι Κρητικοί, οι Κύπριοι, οι Επτανησιώτες, οι Θεσσαλονικείς... Όλες οι διάλεκτοι μαζί συνθέτουν τη νεοελληνική. Στις μεταξύ μας συναναστροφές χρησιμοποιούμε τη διάλεκτο, εκεί που θέλουμε να γράψουμε κείμενα που να βγαίνουν από τη γλώσσα που πρωτομιλήσαμε, γράφουμε στα κυπριακά. Αλλά ουδέποτε στα νεότερα χρόνια η διάλεκτος ήταν η "επίσημη" γλώσσα. Να λέμε τις ειδήσεις στα κυπριακά, δεν γίνεται. Όμως μπορούμε να χρησιμοποιούμε κυπριακές φρασεολογίες για να γίνουμε πιο παραστατικοί. Υπάρχουν οι λεγόμενοι 'των άλλων άκρων' που βλέπουν με καχυποψία την κυπριακή διάλεκτο. Με αποκάλεσαν προδότη γιατί θεωρούν πως προσπαθώ να αναγάγω την κυπριακή διάλεκτο σε εθνική γλώσσα. Εγώ απλά μελετώ την κυπριακή διάλεκτο επιστημονικά. Έχουμε καθήκον να μελετούμε τη γλώσσα μας και να μην είμαστε κομπλεξικοί. Όπως πρέπει να δεχόμαστε τον εαυτό μας όπως είναι και όχι να τον φτύνουμε στον καθρέφτη, έτσι πρέπει να δεχόμαστε και τη γλώσσα μας όπως είναι, να τη σεβόμαστε. Αν δεν τη σεβόμαστε, δεν σεβόμαστε τίποτα. Γιατί η γλώσσα μας είναι η λεβεντιά μας, είναι ο χαρακτήρας μας, είναι η ιστορία μας. Μπορώ να διαβάσω ένα κείμενο και να ξέρω πότε γράφτηκε από τις λέξεις που χρησιμοποιεί: αν μιλά για παούλα, για αρμάρκα, για σεντούτσια... Ή για δωμάτιο, για κάμαρη, για τσιάμπρα, για τζάμπρα, για οντά...

Τελευταίως η κυπριακή διάλεκτος χρησιμοποιείται πολύ σε τηλεοπτικές σειρές. Ακόμη και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κάνει αναφορές στην κυπριακή. Θεωρείτε πως βοηθούν στην "απενοχοποίησή" μας ώστε να χρησιμοποιούμε τη διάλεκτο -όπως είπατε κι εσείς- χωρίς κόμπλεξ; Ασφαλώς. Και είναι λίγα ακόμη. Όμως αυτά είναι δειλά βήματα προς τα μπρος. Και λέω πως ίσως αργήσαμε. Είναι λυπηρό.

Για το γλωσσικό μέλλον της Κύπρου

Στο μακρινό μέλλον θα σβήσει η κυπριακή διάλεκτος, έχει όμως πολύ δρόμο να διανύσει ακόμη. Συνέχεια κουτσουρεύεται και μένουν τα αδρομερή στοιχεία της. Πάρα πολλές λέξεις υποχρεωτικά μπήκαν στο περιθώριο λόγω και της νέας τεχνολογίας. Ποιος ξέρει τι είναι το γαλευτήρι σήμερα; Πρώτα ήταν η καντήλα, τώρα είναι το ποτήρι. Ήταν η τσανάκκα, τώρα είναι το πιάτο. Και επειδή δεν είμαστε παραγωγοί τεχνολογίας, τα προϊόντα θα έρχονται έτοιμα με το όνομά τους: κομπιούτερ, πρίντερ... Αυτές όμως είναι λέξεις. Δεν είναι δομές. Μακροπρόθεσμα μάλλον θα χαθούν και οι δομές και θα μιλούμε όπως οι Αθηναίοι. Η μεγαλομανία μας, τα ΜΜΕ, όσοι σπουδάζουν στην Ελλάδα, ακόμη και κάποιοι που πάνε απλά διακοπές στην Ελλάδα για μια βδομάδα, έρχονται πίσω και δεν καταδέχονται να μιλήσουν κυπριακά! Αυτό είναι χτύπημα για την κυπριακή διάλεκτο.

Η αγγλική γλώσσα πώς θα επηρεάσει;

Θα επηρεάσει όλο τον κόσμο, όχι μόνο εμάς. Θα γίνει κοσμοκράτειρα όπως η χώρα της Αμερικής. Ελπίζω κάποια στιγμή να μην μας κάνουν πόλεμο επειδή δεν μιλούμε αγγλικά. Έλεγε ο Μπους ότι "όποιος δεν συμφωνεί μαζί μας, είναι εναντίον μας". Μπορεί να μας πουν τώρα ότι "όποιος δεν μιλά εγγλέζικα, είναι εχθρός μας".

+ Τζαι ή τζιαι; Υπάρχει μεγάλη άγνοια ως προς τη σωστή γραφή της κυπριακής. Στα βιβλία του, ο κ. Γιαγκουλλής ακολουθεί το καθιερωμένο -από το 1960- σύστημα γραφής, όπως το αποφάσισε κλιμάκιο καθηγητών γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με επικεφαλής τον Γ. Κουρμούλη, και λειτουργών της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης Κύπρου [η πρώτη μορφή υπουργείου Παιδείας] με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Σπυριδάκη. Αυτό το σύστημα γραφής ακολουθεί και το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών. Η σωστή απάντηση είναι "τζαι".