Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως | Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου
«Ακόμα κι ο ίδιος ο αγώνας προς την κορυφή φτάνει για να γεμίσει μια ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο» - Αλμπέρ Καμύ, Ο μύθος του Σισύφου - δοκίμιο πάνω στο παράλογο, 1942
Δώδεκα χρόνια μετά το έτος-σταθμό στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας [για λόγους πολλούς που δεν είναι του παρόντος], ο Δημήτρης Παπαϊωάννους παραμένει ως επί το πλείστον γνωστός για το ότι είναι "ο άνθρωπος που δημιούργησε τις τελετές έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004". Για τους υπόλοιπους, είναι ο σούπερ σταρ του χώρου των παραστατικών τεχνών στην Ελλάδα, που πια περιοδεύει με τη δουλειά του στο εξωτερικό. Σ' αυτόν δόθηκε η Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου για την πρώτη παράσταση μετά από οκτώ χρόνια ανακαίνισης [Πουθενά, 2009], αυτός δημιούργησε στο Παλλάς ένα 6ωρο έργο επιτρέποντας στο κοινό να μπαινοβγαίνει ανενόχλητο όποια ώρα ήθελε, από τις 5μισι ως τις 11μισι το βράδυ [Μέσα, 2011]. Το 2012 παρουσίασε για πρώτη φορά την "Πρώτη Ύλη" και ανέβηκε ο ίδιος στη σκηνή ως ερμηνευτής μετά από δέκα χρόνια. Δύο χρόνια μετά, παρουσίασε το Still Life στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση. Ακολούθησε η Νέα Υόρκη, το Παρίσι με τέσσερις sold out παραστάσεις, και άλλες χώρες προστίθενται έκτοτε στην περιοδεία του. Με το Still Life έφτασε ο Δημήτρης Παπαϊωάννου και στην Κύπρο τη βδομάδα που πέρασε, ύστερα από 17 χρόνια, όταν παρουσίασε το 1999 το έργο "Ανθρώπινη Δίψα".
Θα επιστρέφατε στην αφηγηματική δουλειά σας της δεκαετίας του '90; Με τον τρόπο που ασχοληθήκατε, για παράδειγμα, με τα ποιήματα του Χριστιανόπουλου;
Αν το έκανα, ελπίζω να το έκανα με πιο πετυχημένο τρόπο. Γιατί αυτό ήταν όχι μόνο αφηγηματικό, αλλά και εικονογραφικό και συναισθηματικό. Τώρα νομίζω πως έχω γίνει πιο κυνικός και λίγο πιο ακριβής και χειρουργικός ελπίζω, και αυτό για να μπορούν τα συναισθήματα να είναι πιο ελεύθερα, να μην είναι καταπιεστικά. Γιατί αλλιώς θα έκανα σκυλάδικα τραγούδια, καψουροτράγουδα. Μπορώ να το κάνω κι αυτό άμα θέλω οπωσδήποτε ο άλλος να νιώσει κάτι με την πίεση, με το μαχαίρι στον λαιμό. Οπότε, αν το ξανάκανα -γιατί ένας θεός ξέρει τι θα ξανακάνω, δεν έχω ιδέα τι θα ξανακάνω- ελπίζω να το κάνω με μια πιο αξιοπρεπή ματιά από τις συναισθηματικούρες του παρελθόντος.
Still / Life
Αθήνα, Νέα Υόρκη, Παρίσι, κι ύστερα Στοκχόλμη, Σαντιάγκο, Λεμεσός, Μπράγκα, Σάο Πάολο και αλλού. Κι άλλες χώρες εμβόλιμες σε μια περιοδεία που ξεκίνησε τον Μάη του 2014 και θα συνεχιστεί τουλάχιστον μέχρι τον φετινό Οκτώβριο. Στα θέατρα όπου δίνει με τους χορευτές του παραστάσεις, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου εμφανίζεται πρώτος. Παίρνει θέση στη σκηνή, καθισμένος σε μια καρέκλα, παρακολουθώντας το κοινό να μπαίνει ψάχνοντας τη δική του θέση στο θέατρο.
"Η επιτυχία σε αυτά τα μέρη [σ.σ. στο εξωτερικό] είναι πιο ενθουσιώδης απ' ό,τι υπήρξε ποτέ στο ελληνικό κοινό. Και η ζέστη της ανταπόκρισης αλλά και η αξιοπρέπεια των πραγμάτων που γράφονται και των θεμάτων που συζητούνται με αφορμή την εργασία, είναι σαφέστατα πράγματα που με ενδιαφέρουν και με κάνουν περήφανο. Ο αγώνας όμως είναι πολύ μεγάλος, η οικονομική συνθήκη είναι πάρα πολύ δύσκολη και η σισύφεια διαδικασία τού να ξαναχτίζεις την παράσταση σε έναν καινούριο χώρο, προσπαθώντας να πετύχεις όλες αυτές τις λεπτές αισθήσεις σε ένα σύστημα μπουλουκιού, είναι αρκετά κουραστική. Οπότε έχω χαρά γιατί το ήθελα, έχω κούραση και έχω κι έναν χρόνο μπροστά μου που θα συνεχίσει -γιατί το ξεκίνημα της περιοδείας ήταν μικρό, με το που ξεκίνησε όμως πολλαπλασιάστηκαν οι προσκλήσεις- και έτσι έκπληκτοι χαιρόμαστε πολύ και είμαστε και κατάκοποι ταυτόχρονα."
Still Life είναι ο πρώτος τίτλος που δίνει ο Δημήτρης Παπαϊωάννου [με "νονό" τον Άγγελο Μέντη - "φίλο μου και αγαπημένο μου καλλιτέχνη"] στην αγγλική γλώσσα. Κι αυτό γιατί "μόνο στα αγγλικά μπορεί να έχει αυτή τη μυστηριώδη τριπλή υπόσταση. Still Life στην ιστορία της ζωγραφικής είναι αυτό που ονομάζουμε Νεκρή Φύση. Νεκρή Φύση στα ελληνικά είναι από το γαλλικό Nature Morte, αλλά στα αγγλικά είναι Still Life. Και οι νεκρές φύσεις ήταν κατά κάποιο τρόπο η vanitas, που λέμε στη ζωγραφική. Ήταν οι υπενθυμίσεις της ματαιότητας της ζωής. Still Life στα αγγλικά σημαίνει ότι υπάρχει ακόμα ζωή, ότι ακόμα ζει και επίσης σημαίνει ακίνητη ζωή. Και αυτή η τριπλή οπτική γωνία του τίτλου νομίζω ότι φωτίζει αρκετά σωστά το περιεχόμενο, με μυστήριο και πληρότητα."
Γιατί επιλέξατε τον μύθο του Σισύφου για το πρώτο κεφάλαιο του Still Life; Επιλέχθηκε κάπως μόνος του, δεν είχα σκεφτεί ότι θα κάνω ένα έργο για τον Σίσυφο. Ξεκίνησα δοκιμάζοντας μερικά υλικά, χειρονομίες και σκηνικές δράσεις, και αυτό που έμοιαζε να είναι πιο ενδιαφέρον άρχισε να φλερτάρει με ένα αιώνιο κουβάλημα βάρους και με μια αιώνια αναμέτρηση ανάμεσα στο κάτω και στο πάνω. Δηλαδή, τι είναι αυτό που μας κάνει να προσπαθούμε να ανεβάσουμε τον εαυτό μας προς τα πάνω και τι είναι αυτό που έχει βαρύτητα, που πάντα κατρακυλάει προς τα κάτω και εμείς πρέπει ξανά να προσπαθούμε. Εκείνη την εποχή, βέβαια, διάβαζα και τον μύθο του Σισύφου, του Αλμπέρ Καμύ, για πολλοστή φορά στη ζωή μου, και ήμουν πολύ συντονισμένος με τη σκέψη ότι πρέπει να "κατασκευάσουμε" το πρόσωπό μας, ότι πρέπει να κατασκευάσουμε το νόημα της καθημερινότητάς μας, ότι πρέπει εμείς να κατασκευάσουμε το νόημα της ανθρώπινης ζωής, ότι η ζωή η ίδια δεν μας δίνεται από κάπου αλλού, εμείς πρέπει να βρούμε το νόημά της. Το έργο μιλάει για την ανθρώπινη εργασία και προσπαθεί να κατανοήσει, να δώσει μια παράσταση διαλογιστικού τύπου πάνω στο πρόβλημα του τι είναι η ζωή και η εργασία. Στο ίδιο δοκίμιο του Καμύ έχω την εντύπωση πως αναφέρεται ότι πρέπει να δούμε τον Σίσυφο ως έναν ευτυχισμένο άνθρωπο. Είναι ο τρόπος με τον οποίο καταλήγει ο Καμύ. Μιλάει για τη στιγμή που ο Σίσυφος είναι πάνω στο βουνό, κοιτάει την πέτρα που έχει κατρακυλήσει κάτω και κατεβαίνει προς την πέτρα ξανά για να τη σηκώσει. Για αυτή τη στιγμή της ευτυχίας μιλάει. Ο Καμύ έχει και το περίφημο απόφθεγμα "να φτιάξω καφέ ή να αυτοκτονήσω;" Δηλαδή, το πρωί που σηκώνομαι, να ξαναρχίσω τη ζωή; Η επιλογή να ξαναρχίσεις τη ζωή είναι προφανώς μια επιλογή ευτυχίας.
Ο δικός σας Σίσυφος ακολουθεί αυτό το σκεπτικό;
Όχι, δεν είναι ακριβώς 'Σίσυφος'. Είναι ένας ανθρώπινος/εργάτης που θυμίζει τον Σίσυφο. Είναι ένας άνθρωπος που εργάζεται. Με πολλά πρόσωπα και πολλές μεταμορφώσεις. Ο δικός μου άνθρωπος βρίσκει τις στιγμές της γλυκύτητας με τη συντροφιά των άλλων.
Τότε / Σήμερα
Στην τελετή λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα ο Δημήτρης Παπαϊωάννου είχε παρουσιάσει την εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας, σε αντιδιαστολή με το παρελθόν της, όπως παρουσιάστηκε στην τελετή έναρξης. Σήμερα; Ποια είναι η εικόνα της Ελλάδας σε κρίση; Ποιοι είναι οι Έλληνες σήμερα;
Δεν έχω θέση σ' αυτό. Θα είχα πολλά να πω ως άνθρωπος για το πώς είναι χτισμένα τα πράγματα και τι νομίζουμε ότι είναι ανάπτυξη και τι νομίζουμε ότι είναι καλό γούστο. Αλλά δεν είναι αυτά τα πράγματα που με απασχολούν όταν κατασκευάζω τη δουλειά μου. Το Still Life έχει να κάνει με μια αγωνία της ύπαρξης περισσότερο, η οποία αγγίζει φυσικά την πολιτικοοικονομική κατάσταση της Ελλάδας αυτή τη στιγμή, η αίσθηση αυτής της καταστροφής δηλαδή, αλλά δεν έχω να πω για τον Νεοέλληνα. Δεν μπορώ να το συμπυκνώσω σε μία ιδέα. Είναι διάφορες φυλές, νομίζω, αναγνωρίσιμες, οι οποίες συγκροτούν την εικόνα του νεοέλληνα. Κι εγώ είμαι μέσα σε αυτές τις φυλές, σαφώς. Αλλά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι, όπως πηγαίνουμε προς το μέλλον, μπορούμε εύκολα να πούμε ότι ένα σωρό πράγματα πηγαίνουν προς το χειρότερο. Ένα πράγμα που πηγαίνει προς το χειρότερο είναι η σημασία που δίνουν οι άνθρωποι στην καλλιέργειά τους και η απαξίωση της ιδέας της προσωπικής καλλιέργειας για την καλύτερη ζωή, για να ζήσεις τη ζωή σου καλύτερα. Και φυσικά η γνωστή καπιταλιστική αντικατάσταση του "είμαι" με το "έχω". Αυτό όμως δεν είναι μόνο νεοελληνικό, είναι και αμερικανικό και ευρωπαϊκό.
Τελικά, έχει σχέση το Still Life με τη σημερινή Ελλάδα; Ενδεχομένως. Αυτό που γενικά και στην περιοδεία προσλαμβάνεται ως η πολιτική διάσταση του έργου -κι είναι μια από τις αναγνώσεις που είναι ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη- δεν ήταν καθόλου το κέντρο του ενδιαφέροντός μου όταν ξεκινούσα να δουλέψω. Με ενδιέφερε το προσωπικό ζήτημα νοηματοδότησης της ζωής, έτσι όπως ζει κανείς, τα πράγματα που τον επηρεάζουν εύχεται να περνούν μέσα σε οτιδήποτε κάνει. Και μ' αυτό τον τρόπο πολλές φορές απαντώ στην ερώτηση για το αν το Still Life είναι το πορτρέτο της σύγχρονης οικονομικής καταστροφής της Ελλάδας ή όχι. Πάντα λέω πως δεν είναι, αλλά αναπόφευκτα υπάρχει και μια πολιτική διάσταση την οποία χαίρομαι που διαβάζετε, αλλά δεν είναι καμία, μα καμία προσχεδιασμένη πρόθεση του καλλιτέχνη να μιλήσει για αυτό. Το επίκαιρο δεν με αφορά ποτέ όταν δουλεύω. Βρίσκει τρόπο και τρυπώνει και καλά κάνει, αλλά δεν έχω καμία διάθεση να ασχοληθώ μαζί του θεματολογικά"
Τι θα πει ανάπτυξη για σας;
Για μένα ανάπτυξη σημαίνει μια σωστή οικονομική διαχείριση των βασικών αρχών του καπιταλισμού με έναν υγιή φραγμό στην εκμετάλλευση όλων των φυσικών πόρων και με έναν επαναπροσδιορισμό ακριβώς του τι σημαίνει η ανάπτυξη να μην είναι μόνο ποσοτική αλλά να έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά: Με την επίτευξη πραγμάτων που ικανοποιούν την ανθρώπινη περιέργεια -δηλαδή με μια τρομακτική ανάπτυξη της επιστήμης και της εφευρετικότητας του ανθρώπου-, αλλά ταυτόχρονα που διαρκώς συγκεντρώνονται στο πώς ο άνθρωπος περνάει καλά. Ο άνθρωπος είναι αδύνατο να περνάει καλά χωρίς τη φιλοσοφία, την τέχνη και την πραγματική συνεννόηση με τους συνανθρώπους του, χωρίς ελεύθερο χρόνο και χωρίς καθαρό αέρα, καθαρό νερό και καθαρές τροφές. Δεν περνάει καλά, είναι απλό. Για να περάσει καλύτερα, πρέπει η ανάπτυξη να πάει προς τα κει. Αυτό μου φαίνεται απολύτως λογικό. Αφού δεν περνάμε καλά, πάμε να περάσουμε καλά. Αυτό είναι ανάπτυξη.Πώς θα ζήσουμε καλύτερα;
Από τη μέρα της συνέντευξης, πάντως, η οποία πραγματοποιήθηκε το πρωί του Σαββάτου 6 Φεβρουαρίου, κι ακολούθησε η παράσταση του Still Life, αδυνατώ να φανταστώ τον Σίσυφο ευτυχισμένο.
