Γιατί οι αποβάθρες επηρέασαν τη Λεμεσό και την υπόλοιπη Κύπρο; Κι ακόμη ένας γυμναστικός σύλλογος, το πήγαινε - έλα των Άγγλων στρατιωτών, ο δήμαρχος Σώζος, η γραμμή Λεμεσός - Αλεξάνδρεια, οι μαντολινάτες και ένας αστικός χαρακτήρας που υποχρέωσε τον ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη να βγάλει τη βράκα και να βάλει παντελόνι.

Ο Μίμης Σοφοκλέους, ο επιστημονικός διευθυντής του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου - Ιστορικού Αρχείου και Κέντρου Μελετών Λεμεσού, μας υποδέχτηκε στην πρώην κατοικία του Άγγλου διοικητή της πόλης και τώρα χώρο του αρχείου, όπου, όπως λέει, «διασώζεται το παρελθόν της πόλης για το μέλλον της». Ατενίζοντας από το μπαλκόνι του γραφείου του ένα παραλιακό μέτωπο που άλλοτε κοιτούσε απέναντι προς την Αλεξάνδρεια και σήμερα στα ύψη των ουρανοξυστών, τονίζει ότι η Λεμεσός είναι νουβέλα, δεν είναι μυθιστόρημα, αλλά ούτε και ποίημα.

Εάν σας καλούσαν να κάνετε κάποιες "ραβδοσκοπήσεις" στο αρχείο, πού θα σταματούσατε;

Σίγουρα στον πίνακα της Μαρίας Συμεωνίδου, του 1862, επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δείχνει το εύρος της ζωγραφικής της εποχής, διότι άτομα αστικής οικογένειας μπορούσαν να έχουν την οικονομική δυνατότητα για να ασχοληθούν με τη ζωγραφική. Επίσης είναι το κυνηγετικό όπλο του πρώην δημάρχου Χριστόδουλου Σώζου, του σημαντικότερου, πιστεύω, «Κυπριώτη». Ακόμη τα αντικείμενα της βιομηχανικής Λεμεσού. Γιατί η Λεμεσός είναι μία βιομηχανική πρωτεύουσα της Κύπρου, οικονομική και εμπορική. Ανέπτυξε από πολύ νωρίς, από τον 19ο αιώνα που έρχονται οι Άγγλοι, εργοστάσια ή εργοτάξια με διάφορες κατασκευές, κάτι που δείχνει ακριβώς τη δύναμη της πόλης. Και φυσικά ό,τι έχει σχέση με τα γράμματα και γενικότερα με τον πολιτισμό, όπως χειρόγραφα σημαντικών ανθρώπων. Η Λεμεσός αναπτύσσει πολύ εύκολα το θέμα των γραμμάτων και των τεχνών. Το 1897 έχει σχολή ζωγραφικής - και έχει μια γυναίκα μάλιστα τώρα που μαθαίνει ζωγραφική, η αδερφή του Σώζου. Αναπτύσσει από πολύ νωρίς οργανωμένες εκδηλώσεις - στον Κήπο της Λεμεσού ο Σώζος κατασκευάζει το 1908 ειδική πλατφόρμα για να παίζει η φιλαρμονική.

Οι χάρτες της, όπως ο χάρτης που έκανε ο Μπρούνο Κανόνι, τον οποίο έφερε το 1930 η Ηλεκτροφωτιστική Εταιρεία Λεμεσού για να αναπτύξει το υφιστάμενο δίκτυο. Οι παρτιτούρες. Η Λεμεσός είναι μία μουσικόπολη. Έχει μία πολύ μεγάλη μουσική παράδοση. Για παράδειγμα οι μαντολινάτες οι παλιές. Αλλά είναι δυσεύρετο το υλικό σε παρτιτούρα. Αν έρθει μια παρτιτούρα εδώ, κάνουμε γιορτή. Οι φωτογραφίες! «Έχουμε ψηφιοποιήσει κάπου 30.000 φωτογραφίες της πόλης. Και σαφώς εφημερίδες και υλικό που σχετίζεται με αυτές.

Αφίσα εθελοντών Α΄Παγκοσμίου Πολέμου σε τοίχο του Ιστορικού Αρχείου Λεμεσού.

Έρχεται κόσμος στο Ιστορικό Αρχείο που να θέλει να συμβάλει σε αυτή την προσπάθεια;

Καθημερινά έρχεται κόσμος και μας φέρνει κάτι που έχει ή που βρίσκει και θεωρεί ότι είναι χρήσιμο να το έχουμε στο αρχείο και να μην πεταχτεί όπως έγινε με άλλο υλικό, δυστυχώς, πριν τη δημιουργία του αρχείου. Για παράδειγμα πρόσφατα είχα φέρει από την Αθήνα υλικό από το αρχείο του Πάνου Φασουλιώτη, του εκδότη της εφημερίδας «Ο παρατηρητής», μια μεγάλη εφημερίδα της πόλης, από το 1929 έως το 1969. Αυτή είναι και η προσπάθειά μας, να μην χαθεί τίποτα από τους τέσσερις τελευταίους αιώνες της αστικής ιστορίας της πόλης. Το σύνθημα του αρχείου είναι: «Διασώζουμε το παρελθόν της πόλης για το μέλλον της».

Ο Βασίλης Μιχαηλίδης (στη μέση) με τους τρόφιμους του Πτωχοκομείου Λεμεσού το 1916, λίγο πριν πεθάνει.

Ο Μίμης Σοφοκλέους, επιστημονικός διευθυντής του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου - Ιστορικού Αρχείου και Κέντρου Μελετών Λεμεσού, στο γραφείο του, στέκεται δίπλα από τη φωτογραφία του Βασίλη Μιχαηλίδη.

Αποβάθρες και αστικότητα

Ποια είναι τα στοιχεία που καθορίζουν και επηρεάζουν αυτή την πόλη μέσα στον χρόνο;

Καταρχάς θα έλεγα ότι η Λεμεσός ήτανε πάντοτε πάνω στη θάλασσα. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Για παράδειγμα υπήρχε άμεση σχέση με την Αλεξάνδρεια με την οποία υπήρχε γραμμή τακτική. Και η Αλεξάνδρεια δεν ήταν μα απλή πόλη, ήταν τα πάντα. Για αυτή τη σύνδεση η Λεμεσός αναπτύσσει από νωρίς, από το 1905 με την ΑΕΛ, τη δική της Ατμοπλοϊκή Εταιρεία Λεμεσού, με μετόχους επιχειρηματίες της Λεμεσού, όπως τα μέλη των γνωστών οικογενειών Λανίτη, Χατζηπαύλου και Δρουσιώτη. Η γραμμή φέρνει το ταχυδρομείο. Το ότι λειτουργεί ταχυδρομείο νωρίς, σημαίνει ότι έχεις επαφή με τον έξω κόσμο. Άρα λοιπόν η Λεμεσός είναι ένας τόπος, όπου η θάλασσά της φέρνει ιδέες, ανθρώπους και προϊόντα. Γι' αυτό μέχρι και σήμερα εδώ έρχονται πάντα τα πρώτα δείγματα ευρωπαϊκής ζωής. Είτε φαγώσιμα, είτε αυτοκίνητα, είτε είδη ένδυσης. Για να ξέρετε, οι αποβάθρες της Λεμεσού άλλαξαν την Κύπρο!

Δεύτερον, η Λεμεσός ήταν πάντοτε ένα αστικό κέντρο, από τότε που δημιουργείται σαν σύγχρονη πόλη, τον 19ο αιώνα περίπου. Λόγω της θάλασσας, του εμπορίου, λόγω του ότι περνούσε από εδώ συνέχεια κόσμος. Δεν ένιωσε ποτέ την αίσθηση της απομόνωσης, του «χωριού», όπως άλλα μέρη της Κύπρου. Η Λεμεσός ήταν πάντα αστικός χώρος. Αστικό ντύσιμο. Δηλαδή, ο Βασίλης Μιχαηλίδης, όταν έρχεται στη Λεμεσό, πρέπει να βγάλει τη βράκα που φορούσε στο Λευκόνοικο, το Δάλι και τη Λάρνακα. Γι' αυτό και είναι αστικός ποιητής. Να μην ξεγελιούνται μερικοί επειδή χρησιμοποιεί την κυπριακή διάλεκτο. Είναι καθόλου αστικά τα κείμενά του.

Σίγουρα ό,τι έχει σχέση με τον αθλητισμό. Το 1892 δημιουργείται ο γυμναστικός σύλλογος «Τα Ολύμπια», ο οποίος, ιδίως επί αγγλοκρατίας, δημιουργεί ένα παγκύπριο πνεύμα με την οργάνωση παγκύπριων αγώνων. Γιατί δεν είχαμε επί τουρκοκρατίας παγκύπρια συνείδηση. Η Λεμεσός όμως δημιουργεί πολύ νωρίς, με τους παγκύπριους αγώνες, το 1896 ιδίως, ένα πολύ σημαντικό παγκύπριο αίσθημα.







Σαλόνι της «χρυσής εποχής» της Λεμεσού. Επίπλωση από τη συλλογή της οικογένειας των ιατρών Πωλ και Νίνας Παστίδου. Εκφράζει αυτό που αποτελεί τη χρυσή εποχή της Λεμεσού, όπως την έζησαν οι παλαιότεροι Λεμεσιανοί στις αρχές του 20ού αιώνα.

Οι άνθρωποι

Από τις γνώσεις και τις εμπειρίες σας τι άνθρωποι είναι οι Λεμεσιανοί;

Είναι ένας κόσμος έξω καρδιά. Σε αυτό επηρέασε το ότι λαμβάνουν χώρα μεγάλες εκδηλώσεις, όπως παλιά ο Κατακλυσμός, τα Ανθεστήρια , η Γιορτή του Κρασιού, τα Καρναβάλια, που από το 1889 είναι στημένα σε μορφή κομιτάτου για να οργανώνονται καλύτερα. Επίσης είναι και οι Άγγλοι στρατιώτες στην πόλη, οι οποίοι παίζουν μουσική, κάνουν παρελάσεις, ντύνονται διαφορετικά, έρχονται καράβια - φεύγουν, όλο αυτό το πράγμα δημιουργεί μια εικόνα διαφορετική.

Την ίδια στιγμή η παιδεία είναι βασική. Η πόλη έχει αναπτύξει σχολή από πολύ νωρίς, από το 1819 υπάρχει Σχολή Ελληνική, στην οποία διδάσκουν άτομα τα οποία έχουν σχέση με τον ευρύτερο ελληνισμό, με Σμύρνη, με Πειραιά, με Αθήνα, με Αλεξάνδρεια, που είναι μια πόλη αδελφή της Λεμεσού (το θέμα του φετινού μας συμποσίου). Προσωπικά θεωρώ ότι η σχέση της Λεμεσού με την Αλεξάνδρεια ήταν καταλύτης για όλη την Κύπρο.

Μέλη της χορωδίας «Οι Συναχωρίτες» (1947).

Πλημμύρες από το 1894

Μιλήσαμε για τα θετικά. Υπάρχουν και στοιχεία που την επηρεάζουν αρνητικά;

Αρνητικό ήταν πάντοτε το κλίμα της. Η υγρασία που έχει η Λεμεσός έκανε τους Άγγλους να ανακαλύψουν τις Πλάτρες. Μετά ήταν το νερό. Η Λεμεσός έχει καταστραφεί πάρα πολλές φορές με μεγάλες πλημμύρες, με χειρότερη αυτήν του 1894, η οποία έφερε δυόμισι μέτρα λάσπης από τα βουνά και την έπνιξε. Οπότε η Λεμεσός μεγάλωνε πάντοτε ανάλογα με τις ζημιές της. Ιδιαίτερα όταν ανοίγει η διώρυγα του Σουέζ, το 1869, υποφέρει από ένα τσουνάμι ενός μέτρου! Διότι υπήρχε το ανισόπεδο των δύο θαλασσών. Κατέστρεψε την παραλία όλη. Επίσης δεν είχαν προβλέψει το θέμα του αποχετευτικού από την αρχή, οπότε η θάλασσα πολλές φορές γέμιζε με λύματα που κατέβαιναν από τα εργοστάσια.

Στο μπαλκόνι της πρώην κατοικία του Άγγλου διοικητή και τώρα εγκαταστάσεις του Αρχείου.

«Το παρελθόν έν' μούχτης»

Σε παλιά σας συνέντευξη αναφέρατε ότι η πόλη βρίσκεται σήμερα στην καλύτερή της φάση. Να μας πείτε κάτι περισσότερο για αυτό;

Η δική μου η θεωρία είναι ότι το παρελθόν δεν είναι πάντοτε καλό. Είναι καλό γιατί «έν' μούχτης». Δεν πληρώνει κανένας τίποτε για το παρελθόν πλέον. Πληρώνει μόνο για το μέλλον, που θέλει να το προγραμματίσεις. Όλοι μιλούν με ασφάλεια για το παρελθόν, αλλά το παρελθόν δεν σημαίνει ότι είναι καλύτερο από το παρόν. H πόλη αυτή δεν ήταν πάντα αυτό που είναι σήμερα. Πριν το 1974 το νηολόγιο ήταν στην Αμμόχωστο. Μετά την εισβολή το κεντρικό λιμάνι ήταν της Λεμεσού. Επομένως το '74 ήταν σπουδαία μέρα για το λιμάνι και ήταν αποφράδα μέρα για την εισβολή. Όμως σε αυτό η Λεμεσός επένδυσε και στήθηκε η Λεμεσός της Ναυτιλίας. Πότε ήταν καλύτερη; Όταν είχε καράβια και βάρκες; Μέχρι το 1974 δεν είχε λιμάνι, αλλά ένα πρόχειρο.

Ακόμα είναι και η μαρίνα, που τη σχολιάζουν ορισμένοι αρνητικά. Δεν κατάλαβαν ότι μέσα συμπυκνώνει την αρχιτεκτονική της πόλης. Οι αρχιτέκτονες της μαρίνας αντέγραψαν πολλά κομμάτια από την πόλη τα οποία έβαλαν πάνω σε κτήρια. Εμείς όλα αυτά τα έχουμε καταγράψει στο αρχείο. Εμείς βλέπουμε την πόλη διαφορετικά.

Η Λεμεσός του 1900 σε πίνακα εποχής.

Στολές καρναβαλιού.

Πύργοι και εντοπιότητα

Για τους ουρανοξύστες τι σκέφτεστε; Και αυτοί έχουν σχολιαστεί αρνητικά.

Είναι λάθος. Γιατί η πόλη είναι του μικρού μεγέθους. Η Λεμεσός είναι νουβέλα, δεν είναι μυθιστόρημα. Ούτε ποίημα. Είναι ένα μεσαίου μεγέθους σύστημα αξιών. Για αυτό τα κτήρια αυτά θα έπρεπε να ανεγερθούν με μια τάξη και οργανωμένα. Όπως πολλά πράγματα γίνονται σε επίπεδο «χασαποταβέρνας», και αυτό γίνεται στο «άτε να φκάλουμεν ππάσα ππάσα πράματα». Δεν γίνεται έτσι, πρέπει να το οργανώσεις. Το «Οβάλ», για παράδειγμα, είναι ένα πολύ ωραίο κτήριο. Δεν ενοχλεί την αισθητική. Είναι πίσω. Οι «Δίδυμοι Πύργοι» είναι άσχημο κτήριο. Βέβαια θέμα σημαντικό είναι εάν έχουμε υποδομές να σβήσουμε μια φωτιά στον 39^ο όροφο που θα ξεσπάσει στην «Τριλογία» ή αν έχουμε σύστημα που να κατεβάζει τους οχετούς από ψηλά προς τα κάτω. Η πόλη αυτή όσες φορές δεν οργανώθηκε σωστά, έφαγε τα μούτρα της.

Όταν ήρθε ο Ντα Βίτσι στην Κύπρο πήγε στα Λεύκαρα, σύμφωνα με τον μύθο και πήρε μόνο ένα κέντημα λευκαρίτικο, τον «ποταμό», που τον εντυπωσίασε. Την εποχή που ήταν οι Βενετοί στην Κύπρο. Δεν τον εντυπωσίασαν πράγματα που έκαναν οι συμπατριώτες του. Θέλω να πω ότι υπάρχουν πράγματα εδώ τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν παρά να μιμούμαστε ξένα πρότυπα χωρίς μελέτη και οργάνωση.

Αναφέρεστε στην εντοπιότητα

Είναι η θεωρία μου. Οτιδήποτε δεν πατά στην εντοπιότητα, δεν οδηγεί στην οικουμενικότητα. Η εντοπιότητα περικλείει ό,τι έχει ένας οποιοσδήποτε λαός. Ο Μπετόβεν δεν έγραψε κλασική μουσική. Ονομάστηκε μετά από τους μουσικολόγους «κλασική μουσική». Ο Μπετόβεν χρησιμοποίησε λαϊκά μοτίβα της Γερμανίας, τα οποία τα ανέπτυξε και έγινε αυτό που ονομάζουμε «κλασική μουσική». Με τον Μπετόβεν δεν ακούς «κλασική μουσική», ακούς τη μουσική της Γερμανίας, ό,τι έκανε ουσιαστικά ο Μάριος Τόκας στο «Συνάχτου πκιον τριανταφυλλιά».