Η έκθεση «Ρήνος Στεφανή - Sumer Erek» παρουσιάζεται αυτές τις μέρες στη Λεμεσό από τις 9 μέχρι τις 31 Μαΐου 2025 στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λεμεσού - Αποθήκες Παπαδάκη. Τα εγκαίνια της έκθεσης τελέστηκαν από τον κ. Γιάννη Αρμεύτη, δήμαρχο Λεμεσού, την Παρασκευή, 9 Μαΐου 2025 στις 7:30 μ.μ. Περισσότερα από 35 χρόνια μετά την πρώτη τους κοινή έκθεση στο Λονδίνο, οι δύο καλλιτέχνες ξανασυναντήθηκαν για μια καινούργια συνεργασία στη Κύπρο. Ο Ρήνος Στεφανή στη ζωγραφική του, διερευνά το θέμα της βίας και δημοκρατίας, με καυστικότητα και χιούμορ. Ο Sumer Erek παρουσιάζει μια αναδρομή πορτρέτων που εξερευνά τη διάβρωση του χρόνου και της μνήμης.

Συμμετέχετε σε μια έκθεση με τον Τουρκοκύπριο καλλιτέχνη Sumer Erek, κατ' αρχήν πώς γνωριστήκατε; Πώς προέκυψε αυτή η συνεργασία κ. Στεφανή; 

Με τον Sumer γνωριζόμαστε εδώ και 46 χρόνια, από το 1979. Συναντηθήκαμε στο Kingsway Princeton College στο Λονδίνο, όταν κάναμε τα GCE. Ήμασταν οι μόνοι Κύπριοι στο κολέγιο. Αργότερα ακολούθησε ο καθένας τον δρόμο του, σπουδάσαμε τέχνη σε διαφορετικές σχολές αλλά διατηρήσαμε επαφή και μια καλή φιλία. Ο Sumer έμεινε τελικά στην Αγγλία. Εγώ μετά τις βασικές μου σπουδές στο Λονδίνο επέστεψα στην Κύπρο για ένα διάστημα κι έφυγα ξανά για έναν περίπου χρόνο στο Βερολίνο και μετά για έναν ακόμη χρόνο στη Βακελώνη. Το 1989 οργανώσαμε μια κοινή έκθεσή μας στο Λονδίνο. Η έκθεση στην Κύπρο ήρθε με μικρή καθυστέρηση, αλλά η απόφαση του Sumer να επαναπατριστεί, να έχει ως βάση του και την Κύπρο, αυτό συνέτεινε στη νέα συνεργασία μας, η οποία ήρθε φυσιολογικά. Πρώτα-πρώτα λόγω της κοινής μας καταγωγής και λόγω της παλιάς μας φιλίας. Πιστεύω όμως ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο και οι κοινές εμπειρίες του Λονδίνου οι οποίες διαμόρφωσαν μια παρόμοια αντίληψη μας για την κοινωνία, την πολιτική και την τέχνη. 

Μιλήστε μας γι' αυτές τις εμπειρίες και πώς αποφασίσατε να διερευνήσετε ζητήματα εξουσίας και δημοκρατίας; Θέματα βίας επίκαιρα όσο ποτέ. 

Βρέθηκα στο Λονδίνο την περίοδο που άρχιζε η εποχή των συντηρητικών της Θάτσερ. Ήταν όμως και η εποχή των μαζικών εκδηλώσεων του CND για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό και των μεγάλων διαδηλώσεων ενάντια στις πολιτικές της Θάτσερ και του Ρήγκαν. Ήταν η εποχή της δικτατορίας στη Χιλή και στην Αργεντινή. Στο Λονδίνο υπήρχαν πολλοί Λατινοαμερικανοί φοιτητές με τους οποίους συνδεθήκαμε. Ο Sumer βρέθηκε στο Λονδίνο αφού είχε αναγκαστεί να διακόψει τις σπουδές του στη Κωνσταντινούπολη, μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του Εβρέν και τη βία και τις δολοφονίες που ακολούθησαν. Ήταν επίσης πέντε μόλις χρόνια μετά τα τραγικά γεγονότα του '74 στην Κύπρο, άρα πολύ νωπά. Όλα αυτά, παρόλο που ήμουν νεαρός και άπειρος τότε, συνειδητοποίησα ότι συνδέονταν, ίσως ήταν κρίκοι της ίδιας αλυσίδας. Στις διαμαρτυρίες καταδίκης της τουρκικής εισβολής που έκαναν οι απόδημοι Κύπριοι της Αγγλίας, έπαιρναν μέρος και Κούρδοι και Τούρκοι και Τουρκοκύπριοι. Γενικά το κλίμα στα πανεπιστήμια ήταν αρκετά πολιτικοποιημένο κι εμείς ως φοιτητές ήρθαμε σε επαφή με τις πολιτικές και τα αιτήματα της κοινωνίας. Για ειρήνη, για δημοκρατία, για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτές οι εμπειρίες μας σημάδεψαν. Να πω ότι το ύφος της δουλειάς του Sumer, γενικά, διαφέρει από το δικό μου. Η τωρινή έκθεση είναι κοινή, όμως η δουλειά που παρουσιάζει ο καθένας (σε διαφορετικές αίθουσες) έχει διαφορετικό σκεπτικό. Και ξέρω ότι υπάρχει μια αλληλοεκτίμηση στη δουλειά μας.

Πώς μπήκαν τα θέματα βίας στην τέχνη σας; Ξέρουμε ότι ασχολείστε και με τοπία, με ερωτικά και με άλλα θέματα. Πώς αποφασίσατε να διερευνήσετε ζητήματα εξουσίας και δημοκρατίας; 

Η κοινωνία, η πολιτική και η τέχνη επικοινωνούν, είτε το θέλουμε είτε όχι. Η βία, η δημοκρατία, η εξουσία, είναι θέματα που με προβληματίζουν, δεν μπορούσα να τα αγνοήσω. Δεν μπορούσα να ζωγραφίζω μόνο ωραία τοπία. 

Η Νίκη Λοϊζίδη, ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας σχολιάζει: Στα έργα του ο Ρήνος Στεφανή αποκαλύπτει μια προσωπική και ταυτόχρονα συλλογική αφήγηση σχετικά με την κυπριακή Ιστορία: την Ιστορία που έχει επίσημα ξεχαστεί, ενδεχομένως γιατί κανέναν δεν συμφέρει να τη θυμάται. Ο Στεφανή υπήρξε εξαρχής δημιουργός με ανοιχτούς ορίζοντες και με βαθιά κοινωνική και πολιτική συνείδηση. Στη μεγάλη του σύνθεση με τίτλο Ρε Αλέξης  βγάζει στην επιφάνεια μια από τις πιο δραματικές αλλά και «απωθημένες» πτυχές της κυπριακής Ιστορίας». Μπορείς να σχολιάσεις αυτή την άποψη;

Η Νίκη Λοϊζίδη μιλά για την Ιστορία που μαθαίνουμε και για την Ιστορία που θέλουμε να ξεχνούμε. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι ξεχνούν. Πιστεύω ότι η Ιστορία που κρύβουμε και ξεχνούμε επαναλαμβάνεται - ο φασισμός επανέρχεται ως νεοφασισμός. Έτσι προκύπτουν οι τραγωδίες: Οι εχθρότητες, η μισαλλοδοξία, οι συγκρούσεις, οι σκοτωμοί και τα κακά των πολέμων. Κοιτάξτε τι γίνεται δίπλα μας, με τη γενοκτονία των Παλαιστινίων και την υποκρισία του «πολιτισμένου» κόσμου. Στην τέχνη όμως προκύπτει κι ένα άλλο θέμα. Όταν αυτά τα θέματα πρόκειται να εικονοποιηθούν δεν είναι εύκολη υπόθεση. Διότι η τέχνη δεν είναι πολιτική αφίσα ούτε γελοιογραφία, ούτε λειτουργεί με συνθήματα. Και οι αγαθές προθέσεις και οι προοδευτικές ιδεολογίες του καλλιτέχνη δεν εξασφαλίζουν αυτόματα την αξία στο καλλιτεχνικό έργο. 

Ανάμεσα στα σύμβολά σας είναι και ο «Χορευτής». Η κ. Λοϊζίδη, αναφέρει πως ενώ παραπέμπει στο ζεϊμπέκικο, έχει χαρακτήρα πολυσημιακό αλλά και ιδιαίτερα προσωπικό…». Τι είναι για σένα ο «Χορευτής»;

Νομίζω ότι δεν έχει και τόση σημασία τι είναι για μένα. Σημασία έχει τι σκέφτεται και νιώθει ο θεατής και τι ερμηνεία δίνει σε αυτό τον «Χορευτή». Ο χορός έχει τις ρίζες τους στις πρωτόγονες τελετουργίες και τον έχει ανάγκη ο άνθρωπος. Είναι μια έκφραση των συναισθημάτων του ανθρώπου, της αγωνίας και του αγώνα του. Με αυτή την άποψη με γοητεύουν οι χοροί και οι μουσικές όλων των πολιτισμών. Μου αρέσει και το ζεϊμπέκικο, είναι ένας χορός που έχει μια ιερότητα και ταυτόχρονα μια ανθρωπιά.

Σχετικό με τα έργα που παρουσιάζετε στην έκθεση είναι και το σχόλιο του Αντώνη Δανού, αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Αναφέρει ότι «η δουλειά σας διαπνέεται από μια διάθεση πολιτικοποίησης. Η πολιτικοποίηση αυτή, εδώ δεν εκφράζεται ως περιοριστικά προσδιορισμένη «στράτευση» ή ως κραυγάζουσα εκδήλωση που αναπόφευκτα φέρει την ημερομηνία λήξης της όποιας «εγκυρότητάς» της, αλλά θα μπορούσε να περιγραφεί ως η ενύπαρξη μιας οικουμενικότητας». Πώς το σχολιάζετε; 

Ο κ. Δανός με τον δικό του τρόπο αναφέρεται στην πολιτικοποίηση στην τέχνη και ερμηνεύει τη δική μου δουλειά. Οι καλλιτέχνες συχνά λειτουργούν διαισθητικά. Ο διάλογος καλλιτέχνη-θεωρητικού τέχνης κάνει καλό και στους δύο.

Το εργαστήρι σας βρίσκεται στην Τάλα, πόσο σας εμπνέει αυτή η μικρή κοινότητα της Πάφου;

Η Τάλα για μένα είναι ένας ολόκληρος κόσμος, ένας κόσμος από τον οποίο παίρνω δύναμη και πλούσιο υλικό. Εδώ είναι οι ρίζες μου, εδώ μεγάλωσα κι εδώ έχω τις πρώτες και πιο έντονες μνήμες γι' αυτό πολλά θέματα και συνθέσεις μου έχουν αφετηρία την Τάλα.