Γράφει η Νάσα Παταπίου

O πόλεμος της Κύπρου του 1570-1571, με τον οποίο η Κύπρος πέρασε στην εξουσία των Οθωμανών, δεν την μετέτρεψε μόνο από βασίλειο σε οθωμανική επαρχία, αλλά πέραν των άλλων δεινών που της προκάλεσε αρκετοί από τους κατοίκους της, οι οποίοι βέβαια επέζησαν, είχαν τότε καταφύγει στην Ιταλία και κυρίως στη Βενετία. Από δημοσιευμένο και κυρίως αρχειακό υλικό γνωρίσαμε την τραγική μοίρα πολλών Κυπρίων που υπήρξαν θύματα του εν λόγω πολέμου. Συνήθως οι περισσότεροι που έφθαναν στη Βενετία ήταν αυτοί που είχαν αιχμαλωτιστεί και μετά πάροδο ενός χρονικού διαστήματος κατόρθωναν να απελευθερωθούν με λύτρα. Κάποια χρήματα για την απελευθέρωσή τους καταβάλλονταν με φροντίδα του Πάπα ή από καλούς χριστιανούς ή δανείζονταν με την προϋπόθεση ότι αργότερα το άτομο που είχε αποκτήσει την ελευθερία του θα έπρεπε να βρει τρόπους, ώστε να επιστρέψει τα χρήματα σ' αυτόν που τα είχε δώσει.

Έχουμε συναντήσει περιπτώσεις κατά τις οποίες αυτοί που κατέβαλλαν χρήματα για την απελευθέρωση μιας κοπέλας στη συνέχεια να τελούν γάμο μαζί της. Ας υπομνησθεί για παράδειγμα η περίπτωση της Μαργαρίτας Ποδοκάθαρο η οποία μετά την απελευθέρωσή της έφθασε στην Κρήτη και ύστερα από μια φοβερή περιπέτεια βιασμού που είχε, ενδιαφέρθηκε κάποιος και την παντρεύτηκε. Άλλοι αιχμάλωτοι προσπαθούσαν να ελευθερωθούν με ανταλλαγή κάποιου Οθωμανού αιχμαλώτου. Ενδιαφέρουσα είναι η σχετική περίπτωση με την αιχμάλωτη θυγατέρα του Τούτιο Κωνστάντζο, ο οποίος ζητούσε γι' αυτό τον σκοπό να παραδοθεί στον Βενετό βάιλο της Κωνσταντινούπολης ένας Οθωμανός σκλάβος προς απελευθέρωση, ώστε να κερδίσει και η θυγατέρα του την ελευθερία της. Άλλοι προσπαθούσαν να δραπετεύσουν από την αιχμαλωσία και εάν τους συνελάμβαναν τους αποκεφάλιζαν ή τους έκοβαν το ένα χέρι. Συναντούμε ακόμη στις πηγές κάποιους που τραυματίστηκαν στον πόλεμο και έζησαν για αρκετό χρονικό διάστημα ως υποτελείς των Οθωμανών, αλλά στη συνέχεια δραπέτευσαν για τη Βενετία, επειδή δεν άντεχαν άλλο να ζουν κάτω από τόσο φοβερές συνθήκες.

Ο Ονούφριος ο Κύπριος

Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ένας αξιόλογος Κύπριος ζωγράφος, γνωστός ως Ονούφριος ο Κύπριος. Ο Ονούφριος ήταν ήδη γνωστός ζωγράφος στη γενέθλια πόλη του Λευκωσία, όταν οι Οθωμανοί το καλοκαίρι του 1570 άρχισαν να την πολιορκούν. Δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπιστεί κανένα έργο δικό του στην ιδιαίτερή του πατρίδα. Ο πόλεμος της Κύπρου (1570-1571) που άλλαξε τη μοίρα της μεγαλονήσου και των κατοίκων της μετά την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς, είχε γίνει η αιτία και ο Κύπριος αυτός ζωγράφος, αν και ακρωτηριασμένος και με πολλές πληγές στο σώμα, να αναζητήσει σε ξένα μέρη την τύχη του. Για τον ζωγράφο Ονούφριο τον Κύπριο μέχρι πρότινος δεν γνωρίζαμε παρά μόνο ότι καταγόταν από τη μεγαλόνησο και ότι έργα του απαντούν στην Αλβανία.

Ακριβώς πριν τρία χρόνια είχα ακούσει τα όσα ενδιαφέροντα είχαν λεχθεί σε συμπόσιο στην Αθήνα για το έργο του ζωγράφου Ονούφριου του Κυπρίου, το οποίο βρίσκεται στην Αλβανία. Είχε λεχθεί τότε ότι ήταν άγνωστο πώς βρέθηκε ο ζωγράφος αυτός στον χώρο της μείζονος Ηπείρου και της Αλβανίας. Όπως σε παρέμβασή μου είχα τότε αναφέρει, το γεγονός αυτό δεν έπρεπε να μας ξενίζει αφού μετά τον πόλεμο της Κύπρου παρατηρούμε πληθώρα Κυπρίων εξαιτίας διαφόρων λόγων και με διάφορους τρόπους να εγκαταλείπουν την πατρίδα τους και να μεταβαίνουν στην Ιταλία και ιδιαίτερα στη Βενετία. Επίσης μετά τον πόλεμο της Κύπρου 1570-1571 είχε δημιουργηθεί από πρόσφυγες της μεγαλονήσου παροικία στην Πόλα της Ιστρίας, σημερινή Πούλα της Κροατίας, όπου τους παραχωρήθηκαν κτήματα για καλλιέργεια και άλλες διευκολύνσεις για εγκατάσταση. Για τον εν λόγω ζωγράφο δεν γνωρίζαμε παρά το όνομά του: Ονούφριος ο Κύπριος ή Κυπραίος καθώς και το όνομα του πατέρα του, Αυξέντιος. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι το όνομα Αυξέντιος απαντά μόνον, εξ όσων γνωρίζουμε, στην Κύπρο, αφού ο ομώνυμος άγιος τιμάται στη μεγαλόνησο και ιδιαίτερα στην Καρπασία, γιατί ο άγιος αυτός μόνασε σε ένα σπήλαιο μεταξύ των χωριών Κώμης Κεπήρ και Επτακώμης. Ο άγιος Αυξέντιος κατατάσσεται στους τριακόσιους Αλαμάνους αγίους που ήρθαν τον 12ο αιώνα στη μεγαλόνησο.

Τα έργα που μας κληροδότησε ο Ονούφριος είναι φορητές εικόνες, αρκετές από τις οποίες βρίσκονται στα Τίρανα και τοιχογραφίες στη βασιλική της Παναγίας του Βλαχογοραντζί στη Δρόπολη. Φαίνεται ότι ο Κύπριος ζωγράφος είχε εργαστεί με κέντρο το Μπεράτι Αλβανίας. Με το έργο του ασχολήθηκαν τόσο Αλβανοί μελετητές όσο και Έλληνες. Ας σημειωθεί ότι εντοπίστηκαν τελευταίως στην Αλβανία περί τις τριανταπέντε εικόνες οι οποίες αποτελούν έργα του χρωστήρα του πρόσφυγα Κύπριου ζωγράφου.

Τα πολύτιμα στοιχεία

Το 2015 και συγκεκριμένα κατά τον μήνα Ιούλιο είχα μεταβεί στη Βενετία για έρευνα στο εκεί Κρατικό Αρχείο. Η τύχη συνηγόρησε ή πολύ πιθανόν κάποια άνωθεν ευλογία και ω! του θαύματος, αναζητώντας ως συνήθως στοιχεία για Κυπρίους που εγκαταστάθηκαν στη Βενετία μετά τον πόλεμο της Κύπρου και γενικά υλικό που αφορά τη μεγαλόνησο, σ' ένα νοταριακό έγγραφο, αν και με βραχύ περιεχόμενο, ξετυλίχθηκε μπροστά μου η περιπετειώδης ζωή του ζωγράφου Ονούφριου του Κυπρίου. Την ανείπωτη χαρά μου μοιράστηκα τότε με τον διευθυντή του εκεί Ελληνικού Ινστιτούτου.
Ο ζωγράφος είχε αφιχθεί λαθραία από την Κύπρο στη Βενετία στις αρχές του έτους 1582 αφού το πολύτιμο νοταριακό έγγραφό μας, το οποίο συντάχθηκε από τον Βενετό νοτάριο και ιστορικό Zuan Nicolο Doglioni, τον οποίο παρεμπιπτόντως προτιμούσαν οι Κύπριοι για τη σύνταξη των διαθηκών τους ή και άλλων εγγράφων, φέρει ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1582 (more comune). Στο νοταριακό έγγραφο αναφέρονται τα εξής νέα και σημαντικά στοιχεία για τον ζωγράφο μας. Στις 21 Φεβρουαρίου 1582 εμφανίστηκαν ενώπιον του Βενετού νοτάριου οι Κύπριοι με καταγωγή από τη Λευκωσία, Κωνσταντίνος του Αυγουστίνου του Τζώρτζη, Φραγκίσκος Στράμπαλης και ένας άλλος με το όνομα Φραγκίσκος, επίσης από τη Λευκωσία, και στην παρουσία του ίδιου του Ονούφριου, υιού του αείμνηστου παπά Γιαννόπουλου, επίσης από τη Λευκωσία, παρακάλεσαν τον νοτάριο να συντάξει ένα έγγραφο και με όρκο ανέφεραν ότι όσα θα δήλωναν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Οι τρεις μάρτυρες πιστοποιούσαν ότι ο Ονούφριος, γνωστός ήδη ζωγράφος στη Λευκωσία, είχε λάβει μέρος στην άμυνα της πόλης κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, και μαχόμενος κατά των εχθρών έχασε το ένα του χέρι, αφού οι Οθωμανοί τον ακρωτηρίασαν. Επίσης είχε πληγεί από εχθρική σπάθη σε διάφορα μέρη του σώματός του και έτσι έφερε πέντε λαβωματιές. Έζησε στη συνέχεια υποτελής των Οθωμανών για σχεδόν δώδεκα χρόνια και επιθυμώντας να αφιχθεί σε χώρα χριστιανική έφθασε στη Βενετία δραπετεύοντας με τη νάβα του Βενετού Nanni. Τώρα βρίσκεται στη Βενετία, δήλωναν οι μάρτυρες, απογυμνωμένος από κάθε περιουσιακό στοιχείο, πάμπτωχος και δυστυχής. Οι μάρτυρες διαβεβαίωναν ότι τα παραπάνω ήταν η πραγματική αλήθεια, γιατί γνώριζαν ήδη από τη Λευκωσία πολύ καλά τον ζωγράφο Ονούφριο, υιό του παπά Γιαννόπουλου.

Στη συνέχεια ο Ονούφριος, όπως μαρτυρείται από το έργο του, βρέθηκε να εργάζεται ως ζωγράφος στην Αλβανία. Προφανώς η Δημοκρατία της Βενετίας που είχε στηρίξει παντοιοτρόπως τους Κύπριους πρόσφυγες οι οποίοι έφθαναν στην πόλη των τεναγών μετά τον πόλεμο, φρόντισε και για τον Κύπριο ζωγράφο με το ακρωτηριασμένο χέρι. Πολύ πιθανόν να εγκαταστάθηκε αρχικά στην Πόλα της Ιστρίας και από εκεί στη συνέχεια βρέθηκε στην Αλβανία να εργάζεται για την αγιογράφηση ορθοδόξων ναών της μείζονος Ηπείρου.

Δεν αναφέρεται στο νοταριακό έγγραφο ποιο από τα δυο του χέρια είχε απολέσει. Ωστόσο, τον φαντάζομαι όπως ήταν μονόχειρας να ζωγραφίζει εικόνες και βημόθυρα ή να εκτελεί τοιχογραφίες και να βρίσκεται τόσο, μα τόσο μακριά από την "τάλαινα και κεκαυμένη" πατρίδα του Κύπρο. Άραγε, τα έργα του ζωγράφου, όπως οι πολύτιμες εικόνες του οι βασισμένες σε βυζαντινά πρότυπα, δεν θα μπορούσαν να εκτεθούν έστω για λίγο στην ιδιαίτερή του πατρίδα;
Σκέφτομαι ότι δεν ήταν καθόλου, μα καθόλου τυχαία η ανακάλυψη εκ μέρους μου του νοταριακού εγγράφου, στο οποίο καταγράφεται σε ελάχιστες γραμμές η τραγική μοίρα του ζωγράφου. Όπως εύστοχα παρατήρησε ένας φίλος: "Ο ζωγράφος Ονούφριος ο Κυπραίος επιθυμούσε μετά από αιώνες να βγει στο φως και μάλιστα χάρη σε μια συμπατριώτισσά του".