Μέσα σε ένα παγκόσμιο τοπίο γεωπολιτικής αστάθειας, η αγορά στρέφεται σε «ασφαλή» έργα, ενώ οι καλλιτέχνες αναζητούν νέους χώρους για να εκφραστούν...
Ο Τραμπ και το Trans Forming Liberty
Ο Αμερικανός Πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, αγαπά τις λίστες. Υπήρξε μια λίστα 20 σημείων με αιτήματα για την επίτευξη εκεχειρίας στη Γάζα, που τέθηκε σε εφαρμογή στις 10 Οκτωβρίου 2025. Υπάρχει και η μακρά λίστα χωρών που οφείλουν να πληρώνουν δασμούς για να εμπορεύονται με τις ΗΠΑ. Τώρα υπάρχει ακόμη μια λίστα με τα έργα τέχνης που ο Τραμπ «απεχθάνεται».
Τον Αύγουστο, ο Λευκός Οίκος εξέδωσε ανακοίνωση δηλώνοντας ότι «ο Πρόεδρος Τραμπ έχει δίκιο σχετικά με το Σμιθσόνιαν», απαριθμώντας πολιτιστικές πρωτοβουλίες του ομοσπονδιακά χρηματοδοτούμενου ιδρύματος που έχουν προκαλέσει τη δυσαρέσκειά του.
Ανάμεσά τους ήταν ένας πίνακας της καταξιωμένης Αφροαμερικανής καλλιτέχνιδας Έιμι Σέραλντ [Amy Sherald), που απεικόνιζε ένα τρανς άτομο να ποζάρει ως Άγαλμα της Ελευθερίας. Το έργο Trans Forming Liberty [2024] επρόκειτο να συμπεριληφθεί σε ατομική έκθεση της Σέραλντ, προγραμματισμένη για τον Σεπτέμβριο στην Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων της Ουάσινγκτον [National Portrait Gallery], που ανήκει στο Σμιθσόνιαν. Ωστόσο, όταν η καλλιτέχνιδα ενημερώθηκε τον Ιούλιο πως το μουσείο σκεφτόταν να αποσύρει τον συγκεκριμένο πίνακα, αποφάσισε να ακυρώσει ολόκληρη την έκθεση.
Σε επιστολή της προς τον Λόνι Τζ. Μπαντς Γ΄, γενικό γραμματέα του Σμιθσόνιαν, ανέφερε πως πίστευε ότι το ίδρυμα «συμμερίζεται τη δέσμευση να παρουσιάζει έργα που αντικατοπτρίζουν την πλήρη, πολύπλοκη αλήθεια της αμερικανικής ζωής», αλλά πλέον αισθανόταν ότι «οι συνθήκες δεν υποστηρίζουν την ακεραιότητα του έργου όπως αυτό αρχικά σχεδιάστηκε».
Ο Λευκός Οίκος, βέβαια, είχε ήδη προτρέψει το Σμιθσόνιαν να προχωρήσει σε αναθεώρηση του περιεχομένου του, προτείνοντας στα μουσεία του να κάνουν «διορθώσεις περιεχομένου» ώστε να ευθυγραμμιστούν με το όραμα του Τραμπ για την «αμερικανική εξαιρετικότητα» [American exceptionalism]. Στις 3 Σεπτεμβρίου, λοιπόν, το ίδρυμα ανακοίνωσε τη δημιουργία ομάδας που θα εξέταζε τις συλλογές και τις εκθέσεις του. Κίνηση, η οποία ανέδειξε, στην ουσία, την ευαλωτότητα του κρατικά χρηματοδοτούμενου πολιτιστικού τομέα των ΗΠΑ υπό έναν αυταρχικό, λαϊκιστή Πρόεδρο που επιχειρεί να περιορίσει κάθε καλλιτεχνική έκφραση που θεωρεί υπερβολικά «προοδευτική».
Σημαντικό να αναφερθεί είναι ότι η Σέραλντ είναι μία καταξιωμένη καλλιτέχνιδα: η επιτομή του φιλελεύθερου γούστου της ελίτ των ΗΠΑ. Το επίσημο πορτρέτο που είχε δημιουργήσει, της Μισέλ Ομπάμα το 2018 για παράδειγμα, ένα εμβληματικό έργο της Πινακοθήκης, τελικά δεν θα παρουσιαζόταν.
Το Trans Forming Liberty, πρέπει να πούμε, κοσμούσε πρόσφατα το εξώφυλλο του περιοδικού The New Yorker. Τα έργα της δε, έχουν πουληθεί σε δημοπρασίες έως και 4,2 εκατ. δολάρια. Ωστόσο, μπροστά στην πιθανότητα λογοκρισίας ενός μόνο έργου στην έκθεση του Σμιθσόνιαν, η Σέραλντ επέλεξε να αυτολογοκριθεί, αποσύροντας ολόκληρη την έκθεσή της [Θα παρουσιαστεί τελικά στο Μουσείο Τέχνης της Βαλτιμόρης]. Και κάπως έτσι, προκύπτει το ερώτημα: Με τις πολιτικές «συνθήκες» να αλλάζουν στις ΗΠΑ και αλλού, πού μπορεί πλέον να σταθεί η τέχνη που προσπαθεί να πει «μια πλήρη, πολύπλοκη αλήθεια»;
Η φωνή του δρόμου
Μια σαφής απάντηση ήρθε από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στις 4 Ιουλίου, όταν αποκαλύφθηκε στη Ρουμπέ [Roubaix], μια υποβαθμισμένη πρώην βιομηχανική πόλη στη βόρεια Γαλλία, μια μνημειώδης τοιχογραφία ύψους 42 μέτρων που απεικονίζει το Άγαλμα της Ελευθερίας να καλύπτει το πρόσωπό του από ντροπή.
«Δημιούργησα αυτό το έργο παρακολουθώντας την αυξανόμενη αδικία απέναντι στους μετανάστες σε όλο τον κόσμο», λέει η νεαρή Ολλανδή καλλιτέχνιδα του δρόμου, Τζούντιθ ντε Λιού [Judith de Leeuw], η οποία δημοσίευσε εντυπωσιακά εναέρια πλάνα [με drone] στο Instagram. Μέχρι τα μέσα Αυγούστου, η ανάρτησή της είχε συγκεντρώσει πάνω από 34 εκατομμύρια προβολές. «Δεν ξέρω γιατί οι Αμερικανοί καλλιτέχνες δεν κάνουν τέτοιες τοιχογραφίες! Ευχαριστούμε που μιλάς ανοιχτά», ήταν ένα από τα θετικά σχόλια ανάμεσα σε πλήθος αντιδράσεων.
«Η Ρουμπέ ήταν το σωστό μέρος», λέει η Ντε Λιού, η οποία συνεργάστηκε με το Φεστιβάλ URBX, το Collectif Renart και τον Δήμο Ρουμπέ για να υλοποιηθεί το έργο. «Είναι η πόλη με τον μεγαλύτερο πληθυσμό μεταναστών στη Γαλλία και ταυτόχρονα η φτωχότερη. Η σύνδεση με το Άγαλμα της Ελευθερίας, που ήταν ένα δώρο της Γαλλίας προς τις ΗΠΑ, έδωσε ακόμη μεγαλύτερο νόημα».
Η Ντε Λιού δεν έχει στο ενεργητικό της μεγάλες μουσειακές εκθέσεις ούτε παρουσία στην αγορά τέχνης. Το ύφος της δε, θα μπορούσε να θεωρηθεί κάπως εικονογραφικό. Ωστόσο, αυτό το έργο δρόμου διαθέτει μια τόλμη σύλληψης και μια συναισθηματική δύναμη που συχνά λείπουν από τα πιο «σοβαρά» έργα που παρουσιάζονται τελευταία σε μουσεία, γκαλερί και φουάρ του καθιερωμένου κόσμου της τέχνης.
Οι εξευγενισμένες φιλελεύθερες φόρμες
Το πρόβλημα είναι ότι όσο περισσότερες κυβερνήσεις κινούνται προς τα δεξιά, φλερτάροντας με μια νέα αυταρχική παγκόσμια τάξη, όπως περιγράφει ψυχρά η Άννα Άπλμπαουμ στο πρόσφατα αναθεωρημένο βιβλίο της Autocracy, Inc. [2024]· τόσο περισσότερο οι εξευγενισμένες φιλελεύθερες φόρμες της διεθνούς σύγχρονης τέχνης, με την εμμονή τους στην πολιτική ταυτότητα, φαίνεται να απομακρύνονται από τις πραγματικές ανησυχίες της κοινωνίας, και ακόμη περισσότερο από το 1% που ευνοείται από τις οικονομικές πολιτικές των δεξιών κυβερνήσεων.
Ο Ραλφ ΝτεΛούκα, σύμβουλος τέχνης στη Νέα Υόρκη και αντιπρόεδρος της Sotheby's, έγραψε στο περιοδικό Cultured, τον Αύγουστο, ότι οι μεταβαλλόμενες γεωπολιτικές συνθήκες κάνουν ήδη τους υπερ-πλούσιους συλλέκτες να επανεξετάζουν τις αγορές τους. «Την τελευταία δεκαετία, η αγορά είχε στραφεί έντονα προς την πολιτική ταυτότητα», γράφει ο ΝτεΛούκα. «Σήμερα αισθάνομαι μια υποχώρηση. Οι συλλέκτες ίσως να μην ταυτίζονται πλέον με το μήνυμα ενός καλλιτέχνη [αν ποτέ ταυτίστηκαν] και να μην θέλουν να ζουν, ούτε καν να κατέχουν, αυτά τα έργα».
Στο σημερινό «λιγότερο εμφανώς προοδευτικό» πολιτικό περιβάλλον, οι συλλέκτες αναζητούν έργα κλασικά, όμορφα ή τεχνικά άρτια, παρά εκείνα που «στέλνουν μήνυμα», σημειώνει ο ΝτεΛούκα.
Αν ισχύει αυτό, φαίνεται πως η αγορά τέχνης θα συνεχίσει τη δική της διαδικασία αυτολογοκρισίας.
Η Art Basel, το κυρίαρχο brand των φουάρ, πραγματοποιεί τρεις από τις πέντε ετήσιες εκθέσεις της σε περιοχές με αυταρχικά καθεστώτα, όπως το Χονγκ Κονγκ, το Κατάρ και το Μαϊάμι Μπιτς, ενώ η Art Basel Paris βρίσκεται στην καρδιά της παγκόσμιας βιομηχανίας της πολυτελείας. Έργα που «φαίνονται ωραία» χωρίς να λένε τίποτα συγκεκριμένο, φαίνεται να κυριαρχούν. Η πρόσφατη έκθεση του Ρούντολφ Στίνγκελ με τα Vineyard Paintings στην γκαλερί Gagosian του Λονδίνου, ήταν απολύτως εναρμονισμένη με το πνεύμα της εποχής. «Αφήνω πίσω τη σχολαστική εννοιολογική διαδικασία και επιτρέπω στον εαυτό μου απλώς να ζωγραφίζει», δήλωσε ο καλλιτέχνης, ο οποίος διαθέτει στούντιο στο Μάρθας Βίνγιαρντ, το «καταφύγιο» των δισεκατομμυριούχων.
Ο ακτιβιστής, Ανίς Καπούρ
Την ίδια ώρα, τέχνη που επιδιώκει να πει κάτι και να στείλει τα δικά της μηνύματα, εξακολουθεί να αναδύεται στα πιο απρόσμενα μέρη. Τον Αύγουστο, ακτιβιστές της Greenpeace παρουσίασαν ένα τεράστιο αφηρημένο έργο του Ανίς Καπούρ πάνω σε μια ενεργή πετρελαϊκή εξέδρα, πολυεθνικής εταιρείας πετρελαίου και φυσικού αερίου, στη Βόρεια Θάλασσα. Το έργο, με τίτλο Butchered («Σφαγμένο») και διαστάσεις 96 τ.μ., ήταν μια αιματόχρωμη κραυγή ενάντια στη συνεχιζόμενη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος.
«Όχι πολύ παλιά, η τέχνη ήταν ριζοσπαστική. Όλες αυτές οι θέσεις έχουν καταληφθεί. Πρέπει να επανεφεύρουμε τον τρόπο παρουσίασης της τέχνης σε ποιητικούς χώρους, όπως στη μέση του ωκεανού», λέει ο Καπούρ.
«Δεν είμαστε δημιουργοί ειδών πολυτελείας», προσθέτει ο Καπούρ, αν και βέβαια, τα γλυπτά του εξακολουθούν να πωλούνται σε υψηλές τιμές στα φουάρ. «Οι καλλιτέχνες πρέπει να ρισκάρουν και να μην εγκλωβίζονται στην εμπορική αγορά. Είναι σημαντικό να διατηρούμε βαθύ πολιτικό σχολιασμό, χωρίς να χάνουμε την ουσία του ίδιου του έργου τέχνης».
Ο συνδυασμός τέχνης και ακτιβισμού χωρίς να διολισθήσει σε διδακτισμό ήταν πάντοτε λεπτή ισορροπία. Όμως τόσο η φιλελεύθερη πολιτική όσο και η φιλελεύθερη καλλιτεχνική ελίτ, σε ΗΠΑ και Βρετανία, φαίνεται να ξεμένουν από ιδέες και υποστήριξη. Το πιο ενδιαφέρον φαίνεται να μετατοπίζεται στα περιθώρια και να συμβαίνει στις παρυφές, μόνο που αυτά τα έργα δεν είναι προς πώληση.
«Η ιδέα ότι τα εμπορευματοποιημένα έργα τέχνης θα μπορούσαν να αποτελούν και ουσιαστικές μορφές πολιτικής διαμαρτυρίας είχε επικρατήσει γύρω στο 2016, αλλά πλέον έχει εξαντληθεί πλήρως», λέει ο Βρετανός συγγραφέας Ντιν Κίσικ, του οποίου το δριμύ δοκίμιο για τη σύγχρονη «ταυτοτική» τέχνη, The Painted Protest, δημοσιεύθηκε στο Harper's Magazine τον περασμένο Δεκέμβριο.
«Υπάρχουν ελάχιστες νέες ιδέες στην υψηλή τέχνη και το σημαντικότερο, ελάχιστη διάθεση για κάτι ριζικά καινούργιο, τόσο από την αγορά όσο και από τα ιδρύματα ή τους κριτικούς», προσθέτει ο Κίσικ. «Πού μπορεί να πάει η τέχνη από εδώ και πέρα; Τι άλλες ιδέες υπάρχουν»;
Ο σύγχρονος κόσμος της τέχνης μοιάζει να βρίσκεται σε εκείνη τη φάση που ο Ιταλός μαρξιστής φιλόσοφος Αντόνιο Γκράμσι περιέγραψε ως «μεσοβασιλεία»: Το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί ακόμη να γεννηθεί· και σε αυτή τη μεσοβασιλεία εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία νοσηρών συμπτωμάτων.
Ίσως πρόκειται για μια προφητική πολιτισμική διάγνωση. Αλλά αν «το παλιό» πράγματι πεθαίνει στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης, καθώς αλλάζουν οι πολιτικές συνθήκες, μήπως η τρέχουσα κατάσταση της αγοράς του αποτελεί ένα από αυτά τα «νοσηρά συμπτώματα»; Θα καταλήξει η αγορά με ένα βουνό από έργα πολιτικής ταυτότητας που δύσκολα πωλούνται; «Μα δεν έχει ήδη;» απαντά ο Κίσικ.
[Art Newspaper/Επιμέλεια: Χριστοθέα Ιακώβου]
