Η παλαιότερη αναφορά σε βενετικό έγγραφο στην οικογένεια Ζαχαρία φαίνεται ότι ανάγεται στις αρχές του 1512. Ο Φραγκίσκος Ζαχαρία, της μεγάλης αυτής κυπριακής οικογένειας, για τις υπηρεσίες τις οποίες είχε προσφέρει στη Γαληνοτάτη, ως υπάλληλος της βενετικής διοίκησης στη μεγαλόνησο, είχε υποβάλει ένα αίτημα στις βενετικές αρχές για να του παραχωρηθούν κάποια κτήματα. Συγκεκριμένα είχε ζητήσει να του παραχωρηθούν με εκμίσθωση ακαλλιέργητες γαίες στην περιοχή της Μεσαορίας. Η βενετική διοίκηση είχε αναθέσει σε δύο γνωστά πρόσωπα της τότε κυπριακής κοινωνίας να μεταβούν στη συγκεκριμένη περιοχή και να οριοθετήσουν τα χωράφια αυτά. Στη συνέχεια οι Βενετοί αξιωματούχοι στην Κύπρο ζήτησαν έγκριση από τις βενετικές αρχές για την παραχώρηση των κτημάτων αυτών στον Φραγκίσκο Ζαχαρία, γραμματέα του Ταμείου της Κύπρου. Οι γαίες αυτές, αν και ακαλλιέργητες, ήταν αρκετά εκτεταμένες αφού ανέρχονταν στα εννιακόσια πενήντα εκτάρια (mozzade). Τελικά, τα εν λόγω χωράφια, τα οποία βρίσκονταν στο χωριό Γούφες της Μεσαορίας, κοντά στο Λευκόνοικο, εκμισθώθηκαν στον Φραγκίσκο Ζαχαρία. Ας αναφερθεί ότι το χωριό Γούφες, σύμφωνα με τον διαχωρισμό της Κύπρου σε επαρχίες επί Βενετοκρατίας, ανήκε στο διαμέρισμα της Μεσαορίας. Οι Γούφες το 1565 είχαν ενενήντα οκτώ κατοίκους αρσενικού γένους φραγκομάτους, δηλαδή ελεύθερους καλλιεργητές, ενώ το γειτονικό Λευκόνοικο στην ίδια βενετική απογραφή είχε ογδόντα τέσσερις. Δηλαδή, τότε το χωριό Γούφες ήταν πολυπληθέστερο του Λευκονοίκου αφού είχε επιπλέον δεκατέσσερις ελεύθερους καλλιεργητές. Η Γαληνοτάτη ως γνωστόν ικανοποιούσε πάντοτε τα αιτήματα των υπηκόων της και, ασφαλώς, αυτών που την είχαν υπηρετήσει πιστά από οποιαδήποτε θέση και εάν κατείχαν. Οι συστάσεις άλλωστε των Βενετών αξιωματούχων στις βενετικές αρχές για τον Φραγκίσκο Ζαχαρία ήταν πάντοτε εγκωμιαστικές, τόσο για τον ίδιο όσο και για τον γιο του Μάρκο Ζαχαρία. Ας σημειωθεί ότι ο Στέφανος Lusignan αναφέρεται στην οικογένεια Ζαχαρία και την κατατάσσει μεταξύ των ευγενών οικογενειών.

Δεν μας είναι γνωστό πότε η οικογένεια Ζαχαρία εγκαταστάθηκε και εάν τελικά εγκαταστάθηκε στην Κύπρο από τη Βενετία. Πρόσφατες μελέτες αναφέρουν ότι η οικογένεια Ζαχαρία καταγόταν από τη Βενετία και είχε εγκατασταθεί πολύ ενωρίς στην Κύπρο. Ο Κύπριος χρονικογράφος Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρεται σε έναν Βενετό, τον Νικόλαο Ζαχαρία, που ζούσε στην Κύπρο τον 14ο αιώνα και είχε νυμφευθεί μια Κύπρια αρχόντισσα κατά τα χρόνια της βασιλείας του Πέτρου Β' Lusignan. Πολύ πιθανόν να πρόκειται για τον γενάρχη της οικογένειας Ζαχαρία στην Κύπρο. Το 1468, επίσης, σε έγγραφο του Βατικανού αναφέρεται ένας Στέφανος Ζαχαρίας και πολύ πιθανόν να πρόκειται για απόγονο του Νικόλαου Ζαχαρία.

Φραγκίσκος Ζαχαρίας

Ο Βενετός τοποτηρητής Silvestro Μinio στην έκθεσή του την οποία συνέταξε το 1529 εκθειάζει το έργο το οποίο είχε επιτελέσει ο Φραγκίσκος Ζαχαρίας ως υπάλληλος της βενετικής διοίκησης. Το μεγάλο αυτό έργο είχε προταθεί από τον Φραγκίσκο Ζαχαρία και πραγματοποιήθηκε στις Αλυκές της Λάρνακος. Ο Minio τον αποκαλεί πιστότατο υπήκοο της Γαληνοτάτης και ευφυή αφού κατόρθωσε να απαλλάξει τις Αλυκές Λάρνακος ή Αλυκές του Αγίου Λαζάρου από την εισχώρηση ενός γειτονικού χειμάρρου σε αυτές. Υπήρχαν δύο χείμαρροι κοντά στις Αλυκές και κυρίως ο χείμαρρος με το μη εύηχο όνομα Κωλόπαννος (Colopanno), οι οποίοι κατά τη διάρκεια του χειμώνα όταν υπήρχε υψηλή βροχόπτωση εισχωρούσαν σ' αυτές μεταφέροντας λάσπη, με αποτέλεσμα να προκαλείται καταστροφή στο αλάτι. Κατά τον Βενετό τοποτηρητή, ο Φραγκίσκος Ζαχαρίας συνέλαβε την ιδέα της εκτροπής του χειμάρρου Κωλόπαννου, με τη δημιουργία ενός καναλιού με κατεύθυνση στη θάλασσα, ούτως ώστε τα νερά του να διοχετεύονται εκεί. Με αυτό τον τρόπο ο εν λόγω χείμαρρος δεν θα εισχωρούσε πλέον στις Αλυκές προκαλώντας καταστροφές στο αλάτι. Το έργο αυτό, του οποίου τα ίχνη εξακολουθούν και σήμερα να φαίνονται, είχε πραγματοποιηθεί δύο έτη πριν τη σύνταξη της έκθεσης του Silvestro Minio, όπως ο ίδιος ο τοποτηρητής αναφέρει, δηλαδή το 1527. Το κανάλι αυτό εντάσσεται στα έργα ανάπτυξης τα οποία πραγματοποίησαν οι Βενετοί μαζί με άλλα στις Αλυκές Λάρνακος.

Οι έπαινοι των βενετικών αρχών στο πρόσωπο του Φραγκίσκου Ζαχαρία απαντούν και σε ένα άλλο ανέκδοτο έγγραφο του 1526, στο οποίο ο ίδιος χαρακτηρίζεται άνδρας πολύ επιμελής και πιστός (homo de gran cura et fede). Ταυτόχρονα, στην ίδια πηγή υπάρχει αναφορά και έπαινος για τον νεαρό γιο του Μάρκο. Ο γιος του Μάρκος επαινείται επίσης ως άξιος και πιστός υπάλληλος της Γαληνοτάτης στην έκθεση του γενικού προνοητή και σύνδικου Κύπρου Bernardo Sagredo, του έτους 1565. Ο Μάρκος Ζαχαρίας απαντά επίσης το 1560 μεταξύ των φεουδαρχών που προσέφεραν υπηρεσία στον φεουδαρχικό στρατό, γιατί μάλλον θα του είχε μεταβιβάσει ο πατέρας του τις γαίες στις Γούφες. Δυστυχώς λίγα χρόνια μετά ο Μάρκος και ο γιος του Ανδρέας, ο οποίος σπούδαζε στην Πάδοβα, θα αντιμετωπίσουν μια άγρια πολεμική ως αιρετικοί φιλοπροτεστάντες και θα δικαστούν και θα φυλακιστούν από την Ιερά Εξέταση. Η τραγική τους θέση και η μεταστροφή της τύχης τους, ενώ προηγουμένως ήταν άτομα ευνοούμενα από τις βενετικές αρχές, αποτυπώνονται σε σχετικά έγγραφα της Ιεράς Εξέτασης. Συγκεκριμένα σε μία επιστολή, με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1563, ο Ιωάννης Βαπτιστής Ζαχαρίας, ένας άλλος γιος του Μάρκου Ζαχαρία που υπηρετούσε ως αρχιδιάκονος στην Αγία Σοφία, είχε γράψει στους ιεροεξεταστές ότι ο πατέρας του ήταν έγκλειστος στις φυλακές του Συμβουλίου των Δέκα και ότι θα μπορούσε να φυλακιστεί σε μια άλλη φυλακή λιγότερο τουλάχιστον απάνθρωπη, λόγω της προχωρημένης ηλικίας του. Τελικά, πατέρας και γιος αθωώθηκαν, αλλά λίγα χρόνια μετά η Κύπρος θα περάσει στην εξουσία των Οθωμανών και η οικογένεια Ζαχαρία θα υποστεί τα δεινά του πολέμου, όπως άλλωστε όλοι οι Κύπριοι.

Μετά την πτώση της Κύπρου στους Οθωμανούς

Από ανέκδοτο αρχειακό υλικό πληροφορούμαστε για την τύχη κάποιων μελών της οικογένειας Ζαχαρία μετά την πτώση της Κύπρου στην κυριαρχία των Οθωμανών. Στις αρχές του έτους 1569 είχαν εκλεγεί στην Κύπρο οι δέκα διοικητές των στρατιωτικών σωμάτων των αποκαλούμενων ordinanze και μεταξύ αυτών ήταν και ο Ιάκωβος Ζαχαρίας. Το πρόσωπο αυτό δεν φαίνεται να ήταν γιος του Μάρκου Ζαχαρία, αλλά πολύ πιθανόν εγγονός του ή οπωσδήποτε συγγενής του. O Ιάκωβος Ζαχαρίας, όπως αναφέρεται στις πηγές της πολιορκίας και πτώσης της Λευκωσίας το 1570, έπεσε υπερασπιζόμενος με τον λόχο του την πρωτεύουσα.

Το 1572 ο Ανδρέας Ζαχαρίας, ο γιος του Μάρκου, ευρισκόμενος στη Δύση ανέφερε σε επιστολή του ότι τρεις αδελφοί του είχαν πέσει κατά την πολιορκία και πτώση της Λευκωσίας. Χρειαζόταν οικονομική ενίσχυση για να απελευθερώσει άλλα επτά μέλη της οικογένειάς του που είχαν αιχμαλωτιστεί. Ο Ανδρέας Ζαχαρίας μαζί με το αίτημά του είχε επισυνάψει και σχετική βεβαίωση του Αρχιεπισκόπου Λευκωσίας. Πρόκειται για τον Λατίνο Αρχιεπίσκοπο Λευκωσίας Φίλιππο Μοτσενίγο που είχε αναχωρήσει από την Κύπρο για τη Βενετία, λίγο πριν την αποβίβαση των οθωμανικών στρατευμάτων στη μεγαλόνησο. Το 1573 κατόπιν εντολής του Ισπανού βασιλιά παραχωρήθηκαν τριακόσια δουκάτα στον Ανδρέα Ζαχαρία για την απελευθέρωση συγγενών του, γιατί ένας αδελφός του και άλλες πέντε αδελφές του εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην αιχμαλωσία. Επίσης, ένας άλλος γιος του Μάρκου Ζαχαρία, ο Alvise, αναφέρεται σε άλλη πηγή ότι ήταν αιχμάλωτος επίσης στην Κωνσταντινούπολη. Το 1573, τρία χρόνια μετά την κατάκτηση της Λευκωσίας, ο Alvise κατόρθωσε να ελευθερωθεί μετά από καταβολή λύτρων. Όλοι οι Κύπριοι που κατέφευγαν στη Βενετία μετά την απελευθέρωσή τους, ως πρόσφυγες και απογυμνωμένοι από κάθε περιουσιακό στοιχείο, αναζητούσαν απεγνωσμένα μια εργασία για να επιβιώσουν. Πολλοί από αυτούς, εάν ήταν κυρίως μέλη διακεκριμένων οικογενειών που είχαν προσφέρει υπηρεσίες στο παρελθόν στη Γαληνοτάτη, διορίζονταν από τις βενετικές αρχές στα βενετικά στρατιωτικά σώματα.

Ο Alvise μόλις είχε απελευθερωθεί από την αιχμαλωσία κατόρθωσε με απόφαση των βενετικών αρχών της 23ης Σεπτεμβρίου 1573 να διοριστεί διοικητής ενός στρατιωτικού λόχου αποτελούμενου από τριάντα στρατιώτες, στο φρούριο του Αγίου Ευτυχίου (Sαn Felice) στη Βερόνα. Ένας άλλος Κύπριος, o Ιωάννης Alvise Caraffa, του οποίου ο πατέρας Σκιπίων Caraffa είχε οικοδομήσει τον ομώνυμο προμαχώνα στον οποίο βρίσκεται η πύλη Αμμοχώστου, ήταν το πρόσωπο που είχε βεβαιώσει γραπτώς στη Βενετία την ταυτότητα του Alvise Ζαχαρία. Μεταξύ άλλων, ο Ιωάννης Alvise Caraffa τόνιζε ότι ο Alvise Ζαχαρίας ήταν Κύπριος πολίτης (cittadino di Cipro). Στη συνέχεια ο Alvise Ζαχαρίας υπηρέτησε στην Brescia με έναν λόχο δεκαπέντε ανδρών, γιατί ο εκεί διοικητής θα αναχωρούσε για υπηρεσία στην Κρήτη. To 1580 o γιος του πάλαι ποτέ γραμματέα του Δημόσιου Ταμείου της Κύπρου διορίστηκε στο Bergamo, με έναν λόχο είκοσι πέντε στρατιωτών και ακολούθως υπηρέτησε στην Chiusa κοντά στη Βερόνα. Έξι χρόνια αργότερα, το 1586, ο Κύπριος στρατιωτικός διοικητής ήταν υπεύθυνος στη φρουρά του Castelvecchio της Βερόνας. Τελευταία είδηση που έχουμε για τον Alvise Ζαχαρία είναι ότι υπηρετούσε στο Legnago. Ωστόσο, στη συνέχεια δεν γνωρίζουμε ποια ήταν η τύχη του αφού δεν εντοπίσαμε άλλα σχετικά έγγραφα.

Στη Βενετία είχε βρεθεί ως πρόσφυγας και ένας άλλος Κύπριος, ο Ιάκωβος Ζαχαρίας, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε ποια επακριβώς συγγενική σχέση είχε με τον Μάρκο Ζαχαρία, ωστόσο πρέπει να είχαν μεταξύ τους συγγενικούς δεσμούς. O Avertano Pavia, ο οποίος το 1571 ήταν εφημέριος του Βενετού προξένου στη Συρία Ιωάννη Renier, είχε βεβαιώσει σε σχετικό έγγραφο ότι ο Ιάκωβος Ζαχαρίας ήταν κανονικός και υπηρετούσε στον καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο. Ακόμη ανέφερε ότι γλύτωσε από βέβαιο θάνατο χάρη στη βοήθεια την οποία του προσέφερε ο πρόξενος Renier. Για να ενισχυθεί οικονομικά από τις βενετικές αρχές ο Κύπριος πρόσφυγας Ιάκωβος Ζαχαρίας, χρειάστηκε και η ένορκη πιστοποίηση των καλών υπηρεσιών του από τον Αμμοχωστιανό συμπολίτη του Ευθύμιο Τζιμπλέττη (Ziblet). Tέλος, άλλα δύο μέλη της οικογένειας Ζαχαρία, ο Εμμανουήλ Ζαχαρίας ή Ζαχαρής (Zaccari) και ο γιος του Βλάσιος (Vlassin) που ζούσαν στην Κύπρο, είχαν δημιουργήσει περί το 1605 μια εταιρεία με τον Κύπριο έμπορο Νικόλαο Σοδερίνη, που ήταν εγκατεστημένος στη Βενετία και ασχολείτο με το εμπόριο βαμβακιού.

Τέλος, η παρουσία της οικογένειας Ζαχαρία στην Κύπρο τον 16ο αιώνα απεικονίζεται σε τοιχογραφία της δέησης, στο παρεκκλήσι της Παναγίας Θεοτόκου στη μονή της Ποδίθου, έξω από τη Γαλάτα, αφού μέλη της ίδιας οικογένειας υπήρξαν κτήτορές του. Στην εν λόγω τοιχογραφία απεικονίζονται μέλη της οικογένειας ως αφιερωτές καθώς και ο θυρεός τους. Η αρχειακή έρευνα μας πρόσφερε και πάλι επιπλέον στοιχεία για την κυπριακή οικογένεια Ζαχαρία, τόσο κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο όσο και μετά την οθωμανική κατάκτησή της...

ΛΕΖΑΝΤΑ: Τοιχογραφία από το οικογενειακό παρεκκλήσι που κτίστηκε στη Γαλάτα από την οικογένεια Ζαχαρία το 1516.