Γράφει ο Σπύρος Αρμοστής, Πρόεδρος Γλωσσολογικής Εταιρείας Κύπρου

Αν γνωρίζετε το τραγούδι «Ερωτικό» που έχει ερμηνεύσει μεταξύ άλλων ο Δ. Μητροπάνος, τότε συμπληρώστε τον στίχο: «εδώ είναι Αττική…». Αν απαντήσατε «θεών καμάρι», ανήκετε στη συντριπτική πλειοψηφία που… κάνει λάθος, διότι ο στίχος του Άλκη Αλκαίου λέει στην πραγματικότητα «φαιό νταμάρι». Για ποιο λόγο άραγε παρακούμε τους στίχους αυτού και πολλών άλλων τραγουδιών; Υπάρχουν έρευνες γι' αυτό; Η απάντηση είναι πως ναι. Υπάρχει μια επιστήμη που ερευνά τη γλώσσα και μπορεί να δώσει απαντήσεις και για αυτό το φαινόμενο όπως και για οτιδήποτε αφορά τη γλώσσα: ονομάζεται γλωσσολογία. Άλλα -πιο κεντρικά- θέματα που αφορούν τη γλωσσολογική έρευνα είναι π.χ. πώς τα νήπια μαθαίνουν πιο εύκολα γλώσσες από ό,τι οι ενήλικες· αν τα ζώα έχουν κι αυτά γλώσσες όπως οι άνθρωποι· τι είναι γλώσσα και τι διάλεκτος· αν είναι λάθος να μιλάμε διάλεκτο στο σχολείο κ.ά.

Τι είναι όμως ακριβώς η γλωσσολογία; Η πιο κατάλληλη απάντηση είναι «όχι αυτό που νομίζετε». Οι διάφορες γλωσσολογικές ειδικεύσεις ερευνούν π.χ. πώς ανατομικά παράγονται οι ήχοι της γλώσσας (φωνητική), πώς αλληλοεπιδρούν οι ήχοι αυτοί (φωνολογία), πώς φτιάχνονται λέξεις και πώς κλίνονται (μορφολογία), πώς συνδυάζονται οι λέξεις (σύνταξη), πώς καταλαβαίνουμε το νόημα λέξεων και φράσεων (σημασιολογία) ή πώς χρησιμοποιούμε τη γλώσσα και πώς ερμηνεύουμε τον λόγο με βάση τις περιστάσεις (πραγματολογία). Επιπλέον, διερευνούν πώς εξελίσσεται η γλώσσα (ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία), πώς κοινωνικές παράμετροι επηρεάζουν τη γλωσσική χρήση (κοινωνιογλωσσολογία), πώς μαθαίνεται (και άρα πώς διδάσκεται και αξιολογείται) μια γλώσσα ως μητρική ή δεύτερη/ξένη (παιδαγωγική/εφαρμοσμένη γλωσσολογία), πώς οι άνθρωποι έχουμε την ικανότητα να κατακτούμε γλώσσες (βιογλωσσολογία), ποιες γνωσιακές διεργασίες εμπλέκονται στο πώς αντιλαμβανόμαστε και παράγουμε λόγο (ψυχογλωσσολογία), ποιες δομές του εγκεφάλου συμμετέχουν στην παραγωγή και αντίληψη λόγου (νευρογλωσσολογία) κ.ά.

Θα παρατηρήσετε από τα ανωτέρω ότι η ετυμολογία δεν είναι καθόλου το κεντρικό κομμάτι του τι κάνουν οι γλωσσολόγοι: είναι ένα από τα πράγματα που ενδιαφέρει την ιστορική γλωσσολογία, αλλά -σε αντίθεση με το τι νομίζει ο κόσμος- στην πλειοψηφία τους οι γλωσσολόγοι δεν ασχολούνται με την ετυμολογία. Ούτε είναι ανθρώπινα λεξικά για να μας δίνουν τη σημασία όποιας λέξης ερωτηθούν. Η λεξικογραφία είναι βεβαίως μια εφαρμογή της γλωσσολογίας, αλλά δεν ασχολούνται απαραίτητα με αυτή όλες/οι οι γλωσσολόγοι. Άλλες εφαρμογές της γλωσσολογίας είναι και η μετάφραση-διερμηνεία, η δικανική γλωσσολογία για την εξιχνίαση εγκλημάτων (δείτε για παράδειγμα τη σειρά «Unabomber») και η κλινική γλωσσολογία που τέμνεται με τη λογοπαθολογία στη διερεύνηση γλωσσικών διαταραχών.

Θα παρατηρήσατε επιπλέον ότι δεν προκύπτει ιδιαίτερη επικάλυψη ανάμεσα στη γλωσσολογία και τη φιλολογία. Η φιλολογία είναι η επιστήμη που εξετάζει τα γραπτά κείμενα ενός συγκεκριμένου πολιτισμού μιας συγκεκριμένης εποχής (π.χ. λατινική, νεοελληνική φιλολογία κ.λπ.). Για τη φιλολογία η γλώσσα είναι το μέσο για να προσεγγίσει το αντικείμενό της, ενώ για τη γλωσσολογία η γλώσσα είναι το ίδιο το αντικείμενο μελέτης. Στο ελληνικό συγκείμενο όμως ο όρος «φιλολογία» είναι πιο γνωστός στον κόσμο, οπότε πιστεύει ότι αυτή είναι η επιστήμη που ερευνά τα θέματα γλώσσας - ενώ στην πραγματικότητα αυτή είναι η γλωσσολογία. Η διαφορά ανάμεσα στις δύο επιστήμες είναι τόσο μεγάλη όσο και η σύγχυση του κόσμου για το τι ερευνά η καθεμιά. Μεθοδολογικά και οι γλωσσολόγοι μπορεί να εξετάζουν γραπτά κείμενα (στην ιστορική γλωσσολογία, γραφογλωσσολογία κ.λπ.) αλλά πολύ περισσότερο αναλύουν δεδομένα από πειραματικές, εθνογραφικές και άλλες μεθόδους (που συλλέγονται συχνά με έρευνα πεδίου σε κάθε γωνιά του πλανήτη), διενεργούν ανάλυση ηχητικού σήματος, προγραμματισμό Η/Υ (π.χ. στην υπολογιστική γλωσσολογία), στατιστική και ποιοτική ανάλυση, ενώ χρησιμοποιούν ακόμα και λειτουργική μαγνητική τομογραφία, ηλεκτροπαλατογραφία κ.ά.

Για να μοιραστούμε λοιπόν με τον κόσμο τα όσα συναρπαστικά έχει να μας πει η επιστήμη της γλώσσας, εγκαινιάζουμε αυτή τη στήλη ως Γλωσσολογική Εταιρεία Κύπρου, δίνοντας το βήμα στα μέλη μας να παρουσιάζουν ενδιαφέροντα ζητήματα που προκύπτουν από την ειδικότητά τους.

ΕΙΚΟΝΑ: «Κέικ Γεωγραφίας» , Βασιλική Ριαλά, φωτογραφία, 2020