Οι προσπάθειες ελέγχου του τρόπου γλωσσικής έκφρασης είναι ένα πολύ παλιό φαινόμενο. Τέτοιες ελεγκτικές απόπειρες προφορικής λογοκρισίας γίνονται επίσημα ή ανεπίσημα. Η κοινή συνισταμένη είναι ο εντοπισμός, η επισήμανση, η διόρθωση καθώς και η επίκριση των «γλωσσικών σφαλμάτων» της συνομιλίας σύμφωνα με το «σωστό», όπως αυτό αποτυπώθηκε γραπτώς σε ένα προγενέστερο λεξικό ή εγχειρίδιο γραμματικής. Ποιες πληροφορίες όμως μπορούμε να μάθουμε για τη συγχρονική χρήση της γλώσσας από μια τέτοια κατάσταση; Όλα τα προφορικά «ατοπήματα» συγκαταλέγονται απευθείας στην κατηγορία των «λαθών»; Τι μπορεί να μας πει η περίπτωση του «τάχα», το οποίο στιγματίζεται έντονα στην Κύπρο ως τάχα γλωσσικό λάθος;

Οι σύντομες σημασιολογικές περιγραφές στα λεξικά και στις γραμματικές το κατατάσσουν στα επιρρηματικά στοιχεία και του αποδίδουν δύο κοινές έννοιες. Αυτές αφορούν την έκφραση αμφιβολίας ή αμφισβήτησης απέναντι στα λεγόμενα κάποιου/ας. Είναι αυτές οι εξηγήσεις ικανοποιητικές; Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα, θα μας βοηθούσε να εξετάσουμε μια αυθεντική συνομιλία μεταξύ δυο Κυπρίων:

Α: Λαλούν ότι οι ομπρέλες της κόκα-κόλα σε εστιατόρια δείχνουν ότι το εστιατόριο έννεν’ καλόν.

Β: Τάχα;

Τι θέλει να πει ο/η Β; Εκφράζει αμφιβολία; Αμφισβητεί τα λόγια κάποιου/ας; Και φυσικά όχι! Οι λεξιλογικές ή γραμματικές πληροφορίες που αντλούμε από τα εγχειρίδια για το «τάχα» είναι τόσο περιορισμένες που αδυνατούν να εξηγήσουν όλο το φάσμα των χρήσεών του στις καθημερινές διεπιδράσεις. Τελικά το «τάχα» είναι μια απλή γλωσσική συνήθεια που γεμίζει τον λόγο χωρίς καμιά σημασία; Ή υπάρχει κάτι πολύ περισσότερο πίσω από αυτό; Τις απαντήσεις θα τις δώσει η γλωσσολογία και συγκεκριμένα ο κλάδος της πραγματολογίας, που μελετά, εν ολίγοις, τη χρήση της γλώσσας με βάση τα συμφραζόμενά της.

Οι λέξεις αποκτούν επιπλέον επίπεδα σημασίας ανάλογα με το συμφραστικό τους πλαίσιο (περίσταση επικοινωνίας, τόνος φωνής, σχέση συνομιλητών/τριών κ.ά.). Τέτοια γεμίσματα λόγου, όπως το τάχα, μας παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο οργάνωσης και ερμηνείας του μηνύματος που προσπαθεί να μεταφέρει κάποιος/α. Στην πραγματολογία ονομάζονται συνομιλιακοί δείκτες. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει λοιπόν και το τάχα. Βάζοντας το τάχα στα λόγια σου φανερώνεις την πηγή πληροφόρησής σου. Αν πεις «Ο Γιάννης εν’ τάχα δίκαιος» σημαίνει ότι είτε γνωρίζεις προσωπικά τον Γιάννη (αυτόπτης μάρτυρας) είτε ακούγεται / φημολογείται πως είναι δίκαιος (έμμεση μαρτυρία). Η προαναφερθείσα ερώτηση με το τάχα και τις ομπρέλες χρησιμοποιείται από τον/τη Β για να ζητήσει εξηγήσεις ώστε να μπορέσει να ακολουθήσει το σκεπτικό του/της A αναφορικά με το πώς συσχετίζονται οι ομπρέλες με την ποιότητα ενός εστιατορίου. Ο/η Α γρήγορα κατάλαβε το ζητούμενο και απάντησε «Τάχα (= δηλαδή) ότι δεν έδωσε λεφτά ο εστιάτορας για διακόσμηση και εξοπλισμό». Χρησιμοποιώντας το τάχα καθώς περιγράφεις γεγονοτικές καταστάσεις δηλώνεις συνήθως τη στάση σου, ενώ σε βοηθά να εξασφαλίσεις τη συμπαράσταση του ακροατηρίου σου. Η πιο κάτω ομιλήτρια χρησιμοποιεί το τάχα για να δείξει τη δυσαρέσκεια και την αντίθεσή της σχετικά με ένα περιστατικό που έζησε: «Μόλις ήρτα που την Αγγλίαν, είπαν μου τάχα (κάποιοι γείτονες μου) 'Εν’ ούλλα καλά με την πολυκατοικίαν;'». Με το τάχα δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι έγινε η συγκεκριμένη ερώτηση, αλλά το χρησιμοποιεί γιατί θεώρησε εντελώς απρόσμενο και αγενές, αντί να την καλωσορίσουν μετά από μακρά απουσία της στο εξωτερικό, να τη ρωτήσουν για την κατάσταση της πολυκατοικίας. Πόσες φορές άραγε ψαρεύεις ένα υπονοούμενο χρησιμοποιώντας το τάχα; π.χ. «Επήεν τάχα Αθήναν ο Κώστας;». Η νεολαία που ξεκινά με ένα τάχα, π.χ. «Τάχα, κυρία έν εθκιάβασα τάχα», δηλώνει όχι μόνο δισταγμό αλλά και την επίγνωση για τη μη ορθότητα της εν λόγω πράξης.

Εν κατακλείδι, το τάχα διαβιβάζει σημαντικά μηνύματα σε εσένα που συμμετέχεις σε μια συνομιλία, αφού σου δίνει μια εικόνα της διαδικασίας της σκέψης του/της ομιλητή/τριας. Άρα, σε καθοδηγεί να την ακολουθήσεις και να την ερμηνεύσεις με τον ανάλογο τρόπο. Καταλαββαίννεις τωρά γιατί λαλεί συνέχειαν τάχα η πιο κάτω ομιλήτρια; «Τάχα ήταν η πρώτη φορά που εγνώρισα τον Α εγώ τάχα, τžαι εφκήκαμεν πόξω τάχα, τžαι επήαμεν γυρόν τάχα, τžαι έπιαννεν τον τηλέφωνον κάθε τρία δευτερόλεπτα να τον ρωτήσει πού είμαστεν, με ποιους είναι… Ήταν πολλά πρήχτισσα τάχα…».

*Κώστας Παπαπέτρου, [πραγματολόγος - εκπαιδευτικός]