Μια πολύ σοφή λαϊκή παροιμία στην Κύπρο λέει «ο άδρωπος εν’ ο τόπος, ο τόπος εν’ γέρημος». Αναμφίβολα, «εφαρμόζεται» σε πτυχές στην πολιτική και κοινωνική ζωή του νησιού, αλλά και στη συντυσ̆ιάν μας. Με ποιον τρόπο, άραγε, καθορίζει ο άδρωπος τον τόπο στον οποίο ζει μέσα απ’ τα λόγια του;

Το δίπτυχο γλώσσα - κοινωνία είναι ευρύτατο. Στο παρόν άρθρο εστιάζω στο θέμα της σεξιστικής γλώσσας. Συναντάει κανείς δύο τρόπους σεξιστικής προσέγγισης στη γλώσσα στην Κύπρο. Ο πρώτος αφορά θέματα τα οποία —υποτίθεται— συζητιόνται μόνο από το ένα φύλο και θεωρείται ακατάλληλο ή απρεπές να συμμετέχει σε αυτά το αντίθετο φύλο. Γνώστη είναι άλλωστε η φράση «εν’ γεναιτžίσιμες κουβέντες τούτες», όταν όσοι ταυτίζονται με το αντίθετο φύλο επιθυμούν να αποχωρήσουν από μια ανεπιθύμητη συζήτηση. Γλωσσολογικά δεν είναι απρόβλεπτη η συνειδητή προσπάθεια ενός ομιλητή να αποφύγει να συμμετάσχει στον διάλογο με σχετική απάντηση. Άλλωστε, είχε ειπωθεί αυτό από τον Paul Grice με το γνωστό «Αξίωμα της Συνάφειας» ως χαρακτηριστικό συνεργατικής συμπεριφοράς στη συνομιλία, το οποίο ο ομιλητής θα παραβιάσει δικαιολογημένα, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως το «anyway», αποφεύγοντας την απάντηση και βγάζοντας, έτσι, τον εαυτό του απ’ τη δύσκολη θέση. Αυτά τα παραδείγματα όμως δεν είναι άλλο παρά κοινωνικά στερεότυπα, τα οποία διατυπώνονται σε μια κατάλληλα σχηματισμένη πρόταση.

Υπάρχει μια ουσιαστικότερη πτυχή του φαινομένου του γλωσσικού σεξισμού και η οποία θα πρέπει να μας απασχολήσει ως κοινωνία: είναι η ίδια η χρήση της γλώσσας με τρόπο υποτιμητικό ή αρνητικό. Κι αυτό γιατί η γλώσσα μπορεί να συμβάλει στην ιδέα της κυριαρχίας του ενός φύλου και να «ξεγελάσει» τα άπειρα μυαλά που την ακούνε. Ακόμη πιο έντονο είναι το φαινόμενο σε γλώσσες όπως τα ελληνικά, όπου το γραμματικό γένος ως ιδιότητα του ουσιαστικού σημαδεύεται φανερά σε ουσιαστικά, επίθετα, μετοχές και αντωνυμίες, και το γνωρίζουμε ως το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο. Όπως και σε άλλες γλώσσες, το γένος δεν ακολουθεί μια «λογική», δηλαδή, ο αέρας είναι αρσενικό, η πυρά θηλυκό και το σύννεφον ουδέτερο. Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις λεξικού γένους, όπως η γεναίκα και ο άντρας, λέξεις δηλαδή οι οποίες φέρουν γραμματικές ιδιότητες ανάλογες με τις βιολογικές.

Όταν μιλάμε για σεξιστική γλώσσα, αναφερόμαστε στη χρήση της γλώσσας που αποκλείει ή υποβαθμίζει τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνία, ή, αντίθετα, εξυψώνει την αντρική κυριαρχία πάνω σε αυτήν. Για παράδειγμα, η λέξη άδρωπος δεν διαφέρει μόνο ως προς την προφορά του -θ- ως -δ- (σε σχέση με την κοινή), αλλά μπορεί να φέρει την αποκλειστική σημασία «άνδρας». Με αυτό το δεδομένο, θα μπορούσε κανείς να πει «εν’ γεναιτžίσιμες κουβέντες τούτες, εν τες λέσιν οι αδρώποι». Η αντίθεση αυτή ακριβώς αποκλείει τη σημασία «άθρωπος» από τη λέξη άδρωπος και υπονοεί –ή ακόμη και δηλώνει– την αντρική κυριαρχία έναντι της γυναίκας. Ταυτόχρονα, λέξεις όπως κορούα και κοπελλούα φέρουν το κυπριακό υποκοριστικό -ου, όπως στις λέξεις τραπεζ-ού-ι και καρεκλ-ού-α. Η κορούα αναφέρεται στη νεαρή γυναίκα, αλλά η αντίστοιχη λέξη για πρόσωπα αρσενικού γένους, όπως «αντρούιν», δεν υπάρχει (την έννοια δύναμης και γενναιότητας φέρει η λέξη «αντράκι», δανεισμένη από την κοινή).

Περαιτέρω, ο γλωσσικός σεξισμός αναπαράγεται με ονομασίες επαγγελμάτων, ή εκ της απουσίας αυτών για πρόσωπα θηλυκού φύλου. Μεγάλο ζήτημα ηγέρθη γύρω απ’ τη χρήση της λέξης βουλευτίνα ή βουλεύτρια, ως επίσης και προεδρίνα, για γυναίκες που υπηρετούν στα εν λόγω αξιώματα. Σε άλλα επαγγέλματα, λέξεις για πρόσωπα θηλυκού φύλου είναι τουλάχιστον περίεργες ή ανύπαρκτες, όπως στη φορτηγατžού/φορτηγατžίνα, μοτορτžού/μοτορτžίνα, πογιατžού/πογιατžίνα (όπως γνωρίζουμε, οι αντίστοιχες ονομασίες για το αρσενικό φύλο είναι φορτηγατžής, μοτορτžής και πογιατžής). Το αντίστοιχο του επιπλοποιού στην κυπριακή ως πελεκάνος για το θηλυκό φύλο είναι ανύπαρκτο. Ταυτόχρονα, επαγγέλματα που ιστορικά υπήρξαν «γυναικεία υπόθεση», όπως η μαία, δεν έχουν αντίστοιχη λέξη για το αρσενικό φύλο. Στη δε αγγλική γλώσσα η λέξη μαία είναι midwife, με το δεύτερο συνθετικό να είναι ξεκάθαρα σχετιζόμενο με το θηλυκό φύλο, με ρίζες από την αρχαιότερη έννοια της λέξης wife (γυναίκα). Η προσπάθεια ανδρών να κάνουν καριέρα στο συγκεκριμένο επάγγελμα δημιούργησε πληθώρα όρων, όπως man-midwives, male midwives κ.ά. Να σημειωθεί εδώ ότι στην κυπριακή, η χρήση του γένους στο άρθρο ο/η είναι η εύκολη στρατηγική για να λύσουμε το προαναφερθέν ζήτημα, λέγοντας ο/η δικηγόρος,  ο/η γιατρός κ.λπ. Παραμένει ανοικτό το ζήτημα, λοιπόν, αν είναι δυνατή η χρήση του η φορτηγατžής, η μοτορτδής και η πογιατžής, ή αν είναι θέμα χρόνου μέχρι τα επαγγέλματα αυτά αποκτήσουν ικανοποιητική γυναικεία εκπροσώπηση.

Στα πανεπιστημιακά προγράμματα, τα μαθήματα Γλωσσολογίας και οι Σπουδές Φύλου μπορούν να εκπαιδεύσουν για ζητήματα φύλου, γιατί η εξάλειψη του σεξισμού στην κοινωνία προϋποθέτει εξάλειψη του σεξισμού στη γλώσσα.

Δρ Ναταλία Παύλου, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου