Οι συζητήσεις περί γλώσσας είναι ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Εξάλλου, όπως γνωρίζουν οι γλωσσολόγοι πάρα πολύ καλά, δεν χρειάζεται να έχει σπουδάσει κανείς γλωσσολογία για να εκφέρει -πολλές φορές έντονες ή και αδιάλλακτες- απόψεις για τη γλώσσα.

Ένα παρακλάδι της κοινωνιογλωσσολογίας το οποίο μελετά γλωσσικές στάσεις και αντιλήψεις είναι η αντιληπτική διαλεκτολογία. Στο πλαίσιο της αντιληπτικής διαλεκτολογίας διερευνώνται οι αντιλήψεις μη γλωσσολόγων για το πού υπάρχουν διαλεκτικές διαφορές μεταξύ γειτονικών περιοχών σε μια χώρα ή σε μια περιοχή (π.χ. σε μια πολιτεία των ΗΠΑ). Το κύριο εργαλείο της αντιληπτικής διαλεκτολογίας είναι η άσκηση «σχεδίασε τον χάρτη». Πιο συγκεκριμένα, δίνεται στους/στις πληροφορητ·ρι·ες ένας ελαφρώς σχεδιασμένος χάρτης και τους ζητείται να οριοθετήσουν τις περιοχές στις οποίες θεωρούν ότι οι κάτοικοι μιλούν διαφορετικά από κατοίκους άλλων περιοχών. Το αποτέλεσμα είναι ένας χάρτης που αντικατοπτρίζει τις πεποιθήσεις των ίδιων των ομιλητ·ρι·ών για τη γεωγραφική ποικιλότητα της χώρας τους. Έπειτα τους ζητείται να χαρακτηρίσουν τη διάλεκτο της κάθε περιοχής και να εξηγήσουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά που την κάνουν διαφορετική.

Σε μια πρόσφατη έρευνα που έγινε στο πλαίσιο του έργου POST-DOC/0718/0022 «Γλωσσική Ποικιλότητα και Γλωσσικές Στάσεις: Κοινωνιογλωσσολογική ανάλυση της γλωσσικής επίδοσης και των γλωσσικών στάσεων των Ελληνοκυπρίων» (το οποίο συγχρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και την Κυπριακή Δημοκρατία μέσω του Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας) εξετάστηκαν οι γλωσσικές αντιλήψεις ομάδας Λευκωσιατών και Λευκωσιατισσών σε σχέση με τη γεωγραφική ποικιλότητα της χώρας τους. Σύμφωνα με τα «πιστεύω» της ομάδας αυτής, ο τρόπος ομιλίας των κατοίκων της Λευκωσίας (και των γύρω περιοχών) είναι ο πιο «φυσιολογικός», ο πιο «αποδεκτός», ο πιο «σωστός» και «έν' έτσι όπως πρέπει να ένι», ενώ κάποιοι χαρακτήρισαν τον τρόπο ομιλίας άλλων περιοχών πλην της Λευκωσίας ως πιο «βαρετά κυπριακά». Επιπλέον, οι τρεις δημοφιλέστερες περιοχές στους χάρτες που σχεδίασαν είναι η Πάφος με ποσοστό αναγνωρισιμότητας 83%, η επαρχία Αμμοχώστου και τα Κοκκινοχώρια με ποσοστό αναγνωρισιμότητας 57% και η Λεμεσός με ποσοστό αναγνωρισιμότητας 50%. Όσον αφορά τα κυριότερα χαρακτηριστικά που αποδίδουν οι εκ Λευκωσίας στην ομιλία αυτών των περιοχών, αυτά κατανέμονται ως εξής: Η διάλεκτος της Πάφου χαρακτηρίζεται κυρίως από τη μουσικότητά της και από το ότι οι κάτοικοί της «σύρνουν την φωνήν τους», στα Κοκκινοχώρια οι κάτοικοι χρησιμοποιούν το «έχει κι εν κι έχει», ενώ στη Λεμεσό χρησιμοποιούν κάποιες λέξεις διαφορετικά (π.χ. «κρέππα» αντί «κρέπα», «κόλατžης» αντί «πορτάρης»).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αντιλήψεις κάποιων Λευκωσιατών και Λευκωσιατισσών για την ομιλία των κατοίκων των Κοκκινοχωρίων. Ένα από τα χαρακτηριστικά της τοπικής ποικιλίας είναι η χρήση του ουρανικού [ç] («βρέχει», «έχει») αντί του ουρανοφατνιακού [ʃ] («βρέσ̌ει», «έσ̌ει»). Το πρώτο τυγχάνει να είναι το ίδιο με αυτό της κοινής νέας ελληνικής, ενώ το δεύτερο είναι αυτό που χρησιμοποιείται στην κοινή κυπριακή. Το γεγονός ότι το τοπικό χαρακτηριστικό τυγχάνει να είναι το ίδιο με αυτό της κοινής νέας ελληνικής έχει ως αποτέλεσμα πάρα πολλοί Κύπριοι και πολλές Κύπριες να νομίζουν ότι οι κάτοικοι των Κοκκινοχωρίων που χρησιμοποιούν το ουρανικό [ç] προσπαθούν να «καλαμαρίσουν» (ανεπιτυχώς), πράγμα που θεωρείται από κάποιους αστείο. Παραθέτουμε εδώ ένα παράδειγμα:

Για κάποιον λόγον, ενώ μιλούν πολλά βαρετά, έν' πολλά αστείον, λαλούν το «έχει». Εν θα πουν «έσ̌ει». Εν ξέρω για ποιον λόγον. Μπορεί να σου πουν τις πιο βαρετές λέξεις τžαι να σου πει «έχει κι εν κι έχει».

Ωστόσο στην έρευνα αυτή φάνηκε ότι δεν βρίσκουν όλοι το «φαινόμενο» αυτό αστείο, όπως για παράδειγμα ο πιο κάτω συμμετέχων:

Έν' μια έτσι πιο ψευδοελληνική [ποικιλία], δηλαδή που τžείντην περιοχήν έχουν την τάσην να «καλαμαρίζουν» αλλά τžαι να «κυπριακίζουν» μαζίν, τžαι φκαίννει έναν ωραίον μείγμαν, ένα κκόκτεϊλ κυπριακής με ελληνικήν προφοράν.

Πάντως, ό,τι και να λένε οι Λευκωσιάτες και οι Λευκωσιάτισσες, πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι για τους/τις κατοίκους των Κοκκινοχωρίων το ουρανικό [ç], όταν χρησιμοποιείται στο ρήμα «έχει», κάθε άλλο παρά αστείο ή καλαμαρίστικο είναι. Αντίθετα, λειτουργεί ως «ενδείκτης τοπικής προφοράς και γεωγραφικής καταγωγής ή τοπικής ταυτότητας» (Τσιπλάκου & Κοντογιώργη 2016 σελ. 458).

Αναφορές

Fotiou, Constantina, and Kleanthes K. Grohmann. 2022. A Small Island with Big Differences? Folk Perceptions in the Context of Dialect Levelling and Koineization. Frontiers in Communication, 6. https://doi.org/10.3389/fcomm.2021.770088

Τσιπλάκου, Σ. & Κοντογιώργη, Μ. 2016. Διαδικασίες διαλεκτικής ισοπέδωσης στη σύγχρονη κυπριακή. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, 36: 451–464. http://ins.web.auth.gr/images/MEG_PLIRI/MEG_36_30%20TSIPLAKOU_KONTOGIORGH.pdf

Κωνσταντίνα Φωτίου, γλωσσολόγος, μέλος του δ.σ. της Γλωσσολογικής Εταιρείας Κύπρου