Δύο λέξεις που πυροδοτούν, εδώ και δεκαετίες, αρκετές συζητήσεις ανάμεσα σε φυσικούς ομιλητές της κυπριακής, οι οποίοι φιλοδοξούν να επισημάνουν τη «σωστή» και τη «λανθασμένη» σημασία τους. Ποιο από τα δύο να συγκαταλέξουμε στα «σωστά» και ποιο να καταδικάσουμε στα «λάθη»; Γλωσσικό μπέρδεμα ή μια γλωσσική διαμάχη της υπόλοιπης Κύπρου με τις περιοχές Λάρνακας και Αμμοχώστου, όπου και επιχωριάζει η χρήση του εξικατουρήθηκα; Αυτή η σημασιολογική σύγκρουση θα τεθεί κάτω από το γλωσσικό μικροσκόπιό μας, ώστε να αναδειχθούν αθέατες ή λιγότερο γνωστές πτυχές της γλωσσικής πραγματικότητας του νησιού.

Ο κοινός συνδετικός ιστός των δύο λέξεων είναι όχι μόνο γραμματικός αλλά και επικοινωνιακός. Η γραμματική τους ομοιότητα έγκειται στη χρήση του παρελθοντικού χρόνου, στην προκειμένη, αορίστου. Το μήνυμα που επιχειρεί ο ομιλητής να επικοινωνήσει και στις δύο περιπτώσεις είναι η επιθυμία του να πάει προς νερού του. Διαφέρουν όχι μόνο στην προσθήκη του προθήματος ξι- στην περίπτωση του εξικατουρήθηκα, αλλά και στις σημασίες τους.

Ας ξεκινήσουμε από τα εύκολα. Το σημείο που προκαλεί τις περισσότερες διαφωνίες είναι το πρόθημα ξι- που προσθέτει η νοτιοανατολική Κύπρος ανάμεσα στη χρονική αύξηση ε- και στο ρήμα κατουρήθηκα. Πόσες, άραγε, σημασίες έχει το ξι-; Η αρνητική/στερητική σημασία του αχώριστου αυτού προθήματος είναι και η πιο συνηθισμένη (θάφκω ~ ξιθάφκω κ.ά.), αλλά όχι και η μοναδική. Το ξι- προσδίδει σημασιολογικά την έννοια του «έξω» (ξιμουττίζω, ξικουννίζω, ξιπορτίζω κ.ά.), την έννοια του τέλους μιας πράξης ή γεγονότος (ξικαλοτžαιρεύκει, ξισ̆ειμωνιάζει κ.ά.), αλλά και την έννοια του «εντελώς» (εξιλείψασιν, εξιπούλησα κ.ά.) ή του «πολύ» (εξιλαώθηκα, εξισ̆σ̆ίστηκα κ.ά.). Αυτήν ακριβώς την επιτατική σημασία επιλέγουν οι κάτοικοι της νοτιοανατολικής Κύπρου να δηλώσουν προσθέτοντας το ξι- στο εκατουρήθηκα. Το μήνυμα όμως της αυξημένης ανάγκης για ούρηση κάπου βραχυκυκλώνεται στη διαδικασία αποκωδικοποίησής του για την υπόλοιπη Κύπρου, αφού το ξι- ερμηνεύεται με την αντιθετική του σημασία.

Αφού ξεκαθαρίσαμε το τοπίο με το ξι- και τις σημασιολογικές του διακρίσεις, ας εξετάσουμε και τα άλλα μηνύματα που ξεπροβάλλουν από αυτά τα δύο ρήματα. Το εκατουρήθηκα των περισσότερων Κυπρίων χρησιμοποιείται για να δηλώσει την επικείμενη ανάγκη τους για ούρηση. Για τις περιοχές της Λάρνακας και Αμμοχώστου όμως επικρατούν άλλα δεδομένα που μπερδεύουν τους υπόλοιπους ομιλητές της Κύπρου. Το εξικατουρήθηκα, όχι μόνο δηλώνει εμφατικά με το ξι- πόσο επείγουσα είναι η ανάγκη για ούρηση, αλλά εκφράζει και την υπέρβαση του προσωπικού ορίου αυτοσυγκράτησης των ούρων. Με πιο απλά λόγια, σημαίνει «είμαι στο τσακ να τα κάμω πάνω μου». Η συγκεκριμένη σημασιολογική απόχρωση δεν γίνεται αντιληπτή από τους υπόλοιπους Κυπρίους, οι οποίοι χρησιμοποιώντας τα δικά τους ερμηνευτικά φίλτρα μεταφράζουν το εξικατουρήθηκα, είτε με την έννοια ότι τα έκανες ήδη πάνω σου, είτε ότι δεν νιώθεις πια την ανάγκη να πας για ούρηση. Αυτή η διαφορά στον βαθμό έντασης της ανάγκης για ούρηση συνιστά και το δεύτερο σημείο σύγκρουσής τους.

Αναμφίβολα, το καθημερινό γλωσσικό τοπίο είναι ένα πλούσιο μωσαϊκό δεδομένων, εκ των οποίων κάποια είναι απλά και κάποια πολύπλοκα, κάποια κοινά και κάποια διαφορετικά. Η συνολική εικόνα της γλωσσικής ποικιλομορφίας οικοδομείται μόλις αναδυθεί, όχι μόνο ο ρόλος που διαδραματίζουν οι υποκειμενικές επιλογές των ομιλητών, αλλά και το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο της γλωσσικής τους δράσης. Αυτό το ντέρμπι εξικατουρήθηκα και εκατουρήθηκα ξετέλεψε με ισοπαλία παρόλη την εμφατική προσπάθεια του πρώτου!

Κώστας Παπαπέτρου (δάσκαλος – γλωσσολόγος)

EIKONA:Μαρσέλ Ντυσάν, «Fountain», 1917, replica 1964, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης TATE