Γράφει ο Σπύρος Αρμοστής, Γλωσσολόγος, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Αν σας δώσω λέξεις όπως «γρουσός», «ντžίζω», «παραντžέλλω», θα συμφωνήσετε ότι είναι κυπριακές. Κυπριακές είναι και λέξεις όπως «άσιλα», «τάσπιν», «πεζούνιν», «πίκκα», «κούσπος», «παττίχα»: το ότι αποτελούν δάνεια από άλλες γλώσσες, δεν σημαίνει ότι δεν ανήκουν στο κυπριακό λεξιλόγιο. Τι γίνεται όμως με λέξεις όπως «ήλιος», «αριστερά», «κλωτσώ», «το», «όμως», «ωραίος»; Εδώ, η συνήθης απάντηση είναι πως δεν είναι κυπριακές λέξεις αλλά ελληνικές. Αυτή η πεποίθηση όμως είναι προβληματική για πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς είναι ότι με το «ελληνικές» εννοείται εδώ λέξεις συγκεκριμένα της κοινής νέας ελληνικής (ΚΝΕ). Ένας άλλος είναι το πότε τις πήραμε αν δεν ήταν κυπριακές αυτές οι λέξεις. Στην Κύπρο μιλιούνται ελληνικά εδώ και 3,5 χιλιετίες: δεν είχαν ποτέ άρθρα (π.χ. «ο/η/το») ή λέξεις για τον ήλιο, τη θάλασσα κ.λπ.; Φανταστείτε κάποια στιγμή στην ιστορία να αποφάσισαν ότι έπρεπε να δανειστούν αυτές τις λέξεις π.χ. από την Αθήνα: «Ρε Πάμπο, πέψε τους κανέναν πεζούνιν να μας δώκουν άρθρα ρε κουμπάρε, τž’ εν έχουμεν εμείς! Α, τž’ αρώτα τους τžείνον που λάμπει τζ̆ει ψηλά ίνταμπου το λαλούμεν!».

Μπορεί να μου πείτε πως δεν είναι ότι τις πήραμε απαραίτητα κάποια στιγμή. Απλώς τα κυπριακά είναι μια απόκλιση από την ΚΝΕ (ακόμα και παραφθορά της θα ακούσετε ότι είναι). Αυτό σημαίνει ότι κάποτε πρέπει να μιλούσαμε την ΚΝΕ και μετά σε κάποια στιγμή στην ιστορία αποκλίναμε, οπότε μόνο οι αποκλίσεις είναι πράγματι κυπριακές (π.χ. κάναμε το «και» να γίνει «τžαι»). Ισχύει όμως κάτι τέτοιο; Αυτή η διαδεδομένη άποψη πάει κόντρα στα ιστορικά και γλωσσικά δεδομένα.

Τα πρώτα ελληνικά που ήρθαν στην Κύπρο ήταν η αρχαία κυπριακή, που ήταν διαφορετική από την αττική, δωρική κ.λπ. (και που δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με τη σύγχρονη κυπριακή). Στην ελληνιστική περίοδο επικράτησε μια μορφή γλώσσας, η ελληνιστική κοινή, που είχε τη βάση της κυρίως στην αττικοϊωνική και που υιοθετήθηκε από όλο τον ελληνόφωνο κόσμο, κάτι που οδήγησε στο να σβήσουν οι αρχαίες διάλεκτοι ―μεταξύ των οποίων και η αρχαία κυπριακή (εξαίρεση ίσως αποτελεί η τσακωνική, η οποία μάλλον προέρχεται από τη δωρική και όχι από την ελληνιστική κοινή). Η ελληνιστική κοινή μετεξελίχθηκε στη συνέχεια στη μεσαιωνική ελληνική. Οπότε όντως, πάνω-κάτω, όλος ο ελληνόφωνος κόσμος ―άρα και η Κύπρος― μιλούσε μια κοινή γλώσσα για αρκετό καιρό. Αλλά αυτή η κοινή γλώσσα δεν ήταν η ΚΝΕ, όπως τείνουμε να πιστεύουμε. Ήταν η μητέρα της ΚΝΕ, η μεσαιωνική ελληνική. Με το πέρασμα του χρόνου, η μεσαιωνική άρχισε να παίρνει διαφορετικές μορφές, όπως η κυπριακή, η κρητική, η ποντιακή κ.λπ. Μια από αυτές τις θυγατρικές μορφές της μεσαιωνικής είναι και η ΚΝΕ. Επομένως, η ΚΝΕ δεν είναι η μητέρα των υπόλοιπων νεοελληνικών διαλέκτων, αλλά αδελφή τους.

Για να το αντιληφθούμε αυτό, ας εξετάσουμε, για παράδειγμα, το μόριο του μέλλοντα. Στην ελληνιστική κοινή ο μέλλοντας άρχισε να δηλώνεται με την περίφραση «θέλω ἵνα», η οποία στη μεσαιωνική ελληνική έγινε «θέλει (ως απρόσωπο τροπικό ρήμα) (ἵ)να», για να εξελιχθεί σε «θέλ’ να», το οποίο στην κυπριακή έδωσε το «θεννά» (που έχασε το αρχικό σύμφωνο και έγινε «εννά»), ενώ στη λαϊκότροπη δημοτική έγινε «θενά», από όπου προέκυψε το «θα» της ΚΝΕ. Ας πάρουμε επίσης τις λέξεις «ένι» και «είναι». Στην ελληνιστική κοινή, ο τύπος «ἔνεστι» («ενυπάρχει») συντμήθηκε στον τύπο «ἔνι», οποίος άρχισε να σημαίνει ό,τι και το «ἐστί». Κάπου τότε δημιουργήθηκαν και οι τύποι «εἶμαι» και «εἶσαι» στη θέση των «εἰμὶ» και «εἶ». Το ρήμα αυτό δηλαδή κατά την πρώιμη–μέση βυζαντινή περίοδο ήταν «είμαι, είσαι, ένι» —και με αυτή τη μορφή διατηρήθηκε στην κυπριακή. Στην ΚΝΕ και σε άλλες διαλέκτους το «ένι» έγινε «έναι», το οποίο κατέληξε σε «είναι». Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι το «ένι» δεν προκύπτει από το «είναι», αλλά το αντίστροφο.

Επομένως, δεν ισχύει ότι η κυπριακή αποτελεί απόκλιση της ΚΝΕ και άρα ούτε ότι πήρε ποτέ από την ΚΝΕ λέξεις όπως «ο», «ήλιος» κ.λπ. Πράγμα που σημαίνει ότι αυτές οι λέξεις υπήρχαν πάντα στο λεξιλόγιο της κυπριακής διότι τις κληρονόμησε από τη μεσαιωνική ελληνική, όπως τις κληρονόμησε και η ΚΝΕ. Γι’ αυτό, όσο κυπριακές είναι οι λέξεις «τžαιρός», «σ̆σ̆ύλλος», «ντžίζω», «βουρώ», «ένι», τόσο κυπριακές είναι και οι λέξεις «ο/η/το», «ήλιος», «θάλασσα», «είμαι».