Στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου είδαμε επιχειρήματα για το ότι λέξεις που υπήρχαν πάντα στην κυπριακή ελληνική, όπως «ήλιος», «είμαι», «ο/η/το» κ.λπ., είναι κυπριακές, ασχέτως εάν υπάρχουν και στην κοινή νέα ελληνική (ΚΝΕ). Σε αυτό το δεύτερο μέρος θα ξεκινήσουμε ανάποδα διερευνώντας ποιες λέξεις της ΚΝΕ δεν υπάρχουν στην κυπριακή.

Για παράδειγμα, αν πεις στην Κύπρο ότι πρέπει να πας σε βουλκανιζατέρ, δεν είναι βέβαιο ότι θα καταλάβουν πού θες να πας. Το ίδιο μη αναμενόμενο (έως και ακατανόητο) θα ακουστεί εάν χρησιμοποιήσεις και λέξεις όπως «κορόμηλα» (=«πουρνέλλες»), «μούσμουλα» (=«μέσπιλα»), «γομολάστιχα» (=«σβηστήριν»), «βετέξ» (=«πετσίν»), «φαράσι» (=«φκυαρούιν»), «μπουζουριάζω» (=«φυλακίζω»), ακόμα και επιφωνήματα όπως «ε;», «πω πω», «όχου» κ.λπ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν μιλάς πλέον κυπριακά, αλλά ξεκάθαρα «καλαμαρίζεις», δηλαδή μιλάς στην ΚΝΕ. Καλαμαρίζουμε και όταν χρησιμοποιούμε τύπους λέξεων όπως «γράφουνε» (=«γράφουν» ή «γράφουσιν»), «εμένανε» (=«εμέναν»), «θες» (=«θέλεις»), «κλαις» (=«κλαίεις») κ.λπ. Είναι ξεκάθαρο νομίζω σε όσες και όσους μιλάμε κυπριακά πως εάν πετάς τέτοιες λέξεις ή τύπους λέξεων στον λόγο σου, μεταπηδάς εκτός της κυπριακής. Είναι όπως εναλλάσσεσαι με αγγλικά σε μια φράση όπως «Πόψε εννά πάμεν στα movies», όπου όταν είπες «movies» έπαψες προσωρινά να μιλάς κυπριακά.

Έχοντάς τα όλα αυτά υπόψη, σκεφτείτε τώρα εάν νιώθετε πως καλαμαρίζετε όταν πείτε την εξής πρόταση: «Τωρά που εννά αφυπηρετήσουν οι παλιοί, εννά εργοδοτηθούν νέα άτομα στην τράπεζαν». Όχι, έτσι; Καμία σχέση με «κορόμηλα», «φαράσια», «πω πω» και τα τοιαύτα: δεν επρόκειτο για καλαμάρισμαν. Άρα σε αυτή την πρόταση ποτέ δεν παύσαμε να μιλάμε κυπριακά, που σημαίνει πως λέξεις όπως «αφυπηρετώ» και «εργοδοτώ» είναι επίσης κυπριακές. Και μάλιστα, οι λέξεις αυτές είναι πιο κυπριακές από ό,τι ίσως νομίζουμε. Το «αφυπηρετώ» στην ΚΝΕ χρησιμοποιείται π.χ. για στρατηγούς και όχι για τραπεζικούς υπαλλήλους, για τους οποίους θα πεις πως βγαίνουν στη σύνταξη ή συνταξιοδοτούνται. Όσο για το «εργοδοτώ», αυτό δεν υπάρχει καν ως ρήμα στην ΚΝΕ: είναι κυπριακή κατασκευή (στην ΚΝΕ θα πουν «προσλαμβάνω» ή «απασχολώ»). Αφού λοιπόν αυτές οι λέξεις δεν υπάρχουν καθόλου (ή υπάρχουν με άλλη σημασία) στην ΚΝΕ, δικαιολογείται να πούμε ότι είναι καλαμαρίστικες; Όχι: είναι κυπριακές.

Εδώ θα κλωτσήσουν ορισμένοι λέγοντας ότι αυτά δεν είναι κυπριακά, διότι τα πραγματικά κυπριακά είναι αυτά που μιλούν οι παππούδες και οι γιαγιάδες ειδικά εάν έζησαν όλη τους τη ζωή στο χωριό. Άρα κυπριακά είναι τα «ποτžείττεμερου», «άρκοψες», «Δετžέβρης», «χέλω», «έχουμεντε», «εγιώνι» κ.λπ. Είναι όντως πραγματικά κυπριακά αυτά, αλλά όχι το μόνο είδος κυπριακών: είναι τα πιο εμβληματικά (τα «βαρετά») κυπριακά, που διαφέρουν ανά περιοχή. Αυτά τα κυπριακά ονομάζονται «βασίλεκτος» —είναι ας πούμε στη βάση της διαλέκτου. Αλλά δεν μιλάνε όλοι με τον ίδιο τρόπο και σε κάθε περίσταση: θα ακούσεις και κυπριακά π.χ. από νεαρότερα άτομα, σε πόλεις αλλά και εκτός πόλεων, να μιλάνε με έναν τρόπο που δεν είναι κάποιας συγκεκριμένης περιοχής (με μια κοινή κυπριακή δηλαδή). Αυτή η μορφή κυπριακής ονομάζεται «μεσόλεκτος». Σε συγκεκριμένες περιστάσεις, π.χ. με αγνώστους, στην τράπεζα, σε υπηρεσίες κ.λπ. μπορεί να κινηθούμε σε κάτι πιο κοντά στην ΚΝΕ, αλλά που δεν ταυτίζεται με την ΚΝΕ και που ονομάζεται «ακρόλεκτος». Η πιο ακραία εκδοχή αυτής της γλωσσικής μορφής ονομάζεται «κυπριακή πρότυπη ελληνική» (ΚΠΕ) και είναι η επίσημη μορφή της ελληνικής γλώσσας όπως ομιλείται στην Κύπρο και περιλαμβάνει λέξεις όπως «εργοδοτώ», «αφυπηρετώ» και άλλες πολλές. Μάλιστα μερικές από τις λέξεις της ΚΠΕ πέρασαν στην πρότυπη της Ελλάδας, όπως το κυπριακής κατασκευής «ανθυποψήφιος», την οποία δανείστηκε η ΚΝΕ από την ΚΠΕ τη δεκαετία του 1990 και συνυπάρχει με το «συνυποψήφιος».

Επομένως, η κυπριακή ελληνική δεν είναι ένα μονολιθικό πράγμα, αλλά ένα φάσμα που εκτείνεται από τη βασίλεκτο μέχρι την ακρόλεκτο. Γλωσσολογικές έρευνες έχουν δείξει πως το ίδιο άτομο μπορεί να κινείται μέσα σε αυτό το γλωσσικό φάσμα στον λόγο του (ακόμη και εντός της ίδιας πρότασης) ανάλογα με την περίσταση.

Επομένως, είναι κυπριακή λέξη και το βασιλεκτικό «επιορώννασιν» και το μεσολεκτικό «επιερώννασιν» ακόμα και το ακρολεκτικό «πλήρωνναν»· όταν βγεις εκτός του συνεχούς και πεις «πλήρωναν» (με μονό «ν») ή «πληρώνανε», τότε πλέον είσαι ξεκάθαρα εκτός κυπριακής και εντός της ΚΝΕ. Άρα κυπριακές είναι όχι μόνο οι κοινές λέξεις όπως «ήλιος», «θάλασσα», αλλά και όλες οι λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά έστω κι αν είναι υψηλού ύφους, όπως το «εργοδοτώ».

Σπύρος Αρμοστής, Γλωσσολόγος, Πανεπιστήμιο Κύπρου