Η μνήμη μας είναι ένα φαινόμενο σχεδόν μυστηριακό. Στηρίζεται σε χημικές ενώσεις, σε ηλεκτρικά σήματα, σε διαδρομές που ανοίγει ο εγκέφαλος μέσα από εμπειρίες, εικόνες και συναισθήματα. Και όμως, όσο κι αν θέλουμε να πιστεύουμε ότι η μνήμη μας είναι κάτι σταθερό, η πραγματικότητα είναι άλλη, είναι εξαιρετικά αναξιόπιστη. Έρευνες έχουν δείξει ότι το 80% ή 90% (ποιος θυμάται ακριβώς;) των αναμνήσεων εξαφανίζονται μέσα σε μία εβδομάδα. Μικρές λεπτομέρειες αλλοιώνονται, γεγονότα παραμορφώνονται, ο εγκέφαλος συμπληρώνει κενά με εικασίες. Ο καθένας μας λειτουργεί ως κακός αρχειοθέτης της ίδιας της ζωής του.
Μπροστά σε αυτήν την ανθρώπινη αδυναμία, η τεχνολογία υπόσχεται την τέλεια «καταγραφή μνήμης». Start-ups όπως η Limitless AI λανσάρουν φορητές συσκευές που μπορούν να ηχογραφούν όσα λέμε και να δημιουργούν ένα αρχείο μνήμης, έναν «εξωτερικό σκληρό» για το μυαλό. Το προϊόν τους παρουσιάζεται ως μενταγιόν που κρεμιέται πάνω μας, αθόρυβα και διαρκώς σε λειτουργία, αποθηκεύοντας κάθε συνομιλία, κάθε λεπτομέρεια. Δεν πρόκειται μόνο για μια γυμνή καταγραφή, όμως, συνοδεύεται από έναν ΑΙ coach που αναλαμβάνει να μας «εκπαιδεύσει» πάνω στις συμπεριφορές μας.
Ο Νταν Σίροκερ, διευθύνων σύμβουλος της Limitless AI, εξηγεί στους New York Times τη φιλοσοφία της καταγραφής μέσα από ένα παράδειγμα. Σε ένα λούνα παρκ, όταν τα παιδιά του τον παρακάλεσαν για περισσότερες μάρκες παιχνιδιού, εκείνος υπέκυψε. Το μενταγιόν, που είχε ακούσει τη συνομιλία, του έστειλε μήνυμα με μια εναλλακτική απάντηση ώστε να παραμείνει σταθερός στην απόφασή του.
Η πρόταση μοιάζει δελεαστική. Να μην ξεχάσεις ποτέ ξανά ένα όνομα, μια υπόσχεση, μια λεπτομέρεια. Να έχεις άμεση πρόσβαση σε όλες τις συζητήσεις που είχες στο παρελθόν. Ένα όνειρο για όποιον ζει μέσα στην αγωνία του FOMO αλλά και για τον ρομαντικό που θέλει να θυμάται ένα πρώτο φιλί.
Μήπως, όμως, η λήθη είναι θεμελιώδης για την ύπαρξή μας; Ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ έγραφε ότι το μυστικό για μια δυναμική και δημιουργική ζωή βρίσκεται στην ικανότητα να ξεχνάς. Αν θυμόμασταν τα πάντα με ακρίβεια, ο όγκος των εμπειριών θα μας καταπόντιζε. Για κάθε ευτυχισμένη στιγμή που παίζει και ξαναπαίζει στο μυαλό μας θα είχαμε και άλλες 100 στενάχωρες ή γεμάτες ενοχές ή πίκρα. Η λήθη δεν είναι αδυναμία, λειτουργεί ως το φίλτρο που μας επιτρέπει να προχωράμε.
Από την άλλη, η ιστορία του ανθρώπου δεν είναι παρά η ιστορία της μάχης να επεκτείνουμε τη μνήμη μας. Από τις σπηλαιογραφίες και τα πήλινα δισκία μέχρι τη γραφή, τα βιβλία, τα αρχεία και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, η μνήμη μας -ατομική και συλλογική- κατοικεί σε διαφορετικά μέσα. Το μενταγιόν-recorder ίσως να αποτελεί απλώς τον επόμενο σταθμό σε αυτήν την αλυσίδα.
Η διαφορά, ωστόσο, είναι ότι η μνήμη παύει να είναι επιλογή, συνειδητή ή ασυνείδητη. Δεν είναι τυχαίο που μόνο η Ιλιάδα και η Οδύσσεια επεβίωσαν προφορικά, σίγουρα θα υπήρχαν και άλλα παραμύθια. Με τη σύγχρονη τεχνολογία, όμως, η καταγραφή θα γίνεται αδιάκοπα και χωρίς φίλτρο. Όσα ειπώθηκαν και όσα ζήσαμε θα περνούν σε έναν αλγόριθμο που όχι μόνο θα αποθηκεύει, αλλά και θα ερμηνεύει. Και με ποια κριτήρια; Ομογενοποιημένα για όλους; Με γνώμονα το κέρδος της εταιρείας;
Δεν θα κινδυνολογήσω λέγοντας ότι αυτός που διαχειρίζεται τη μνήμη μας, θα μπορεί και να τη σβήνει επιλεκτικά. Υπάρχουν πιο άμεσοι πολιτικοί και οικονομικοί κίνδυνοι. Μια εταιρεία που συγκεντρώνει τέτοια δεδομένα θα μας εξασφαλίζει την ιδιωτικότητα; Γιατί εάν η μνήμη είναι δύναμη, τότε η εκχώρησή της σε εταιρείες σημαίνει ότι παραχωρούμε κομμάτι της ελευθερίας μας. Η μνήμη μάς καθορίζει, διαμορφώνει τι θυμόμαστε, τι ξεχνάμε, τι ανασυνθέτουμε. Αν την αναλάβει μια μηχανή, πόσο «εγώ» θα παραμείνουμε;
Ο εγκέφαλός μας δεν είναι φτιαγμένος με λάθος τρόπο, είναι φτιαγμένος να ξεχνά, ακόμα περισσότερο όσο περνούν τα χρόνια και εκεί ακριβώς βρίσκεται η σοφία του. Κατεβαίνοντας στον Άδη, κάθε θνητός είχε την επιλογή ανάμεσα στο νερό της λήθης και το νερό της μνημοσύνης. Ας κάνουμε ό,τι θέλουμε αλλά ας διατηρήσουμε την επιλογή.
