Σε ένα τοπίο περικυκλωμένο από άγρια -πια- βλάστηση, με ψηλά δέντρα στον περίγυρό του και τεράστιες αλόες λίγο πιο μακριά, βρίσκεται τοποθετημένο το ξυλουργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων. Βρισκόμαστε στη νεκρή ζώνη, στον δρόμο που οδηγεί στο εγκαταλελειμμένο από το 1974 αεροδρόμιο Λευκωσίας.

Εκεί πιάνουν δουλειά κάθε πρωί δεκατέσσερις τεχνίτες, η δουλειά των οποίων είναι, επί της ουσίας, η εξής μία: η διαφύλαξη, συντήρηση και αποκατάσταση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς σε οτιδήποτε αφορά την ξυλεία. Από τις παραδοσιακές πόρτες και τα παράθυρα με τους μεντεσέδες μέχρι τις πολύτιμες ξύλινες στέγες των εκκλησιών του Τροόδους, δέκα από τις οποίες χάρη [και] στην αρχιτεκτονική τους έχουν ενταχθεί στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Ωστόσο, αφορμή για την επίσκεψή μας στο ξυλουργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων δεν ήταν κάποια εργασία πάνω στις μπελαλίδικες στέγες των βυζαντινών και μεταβυζαντινών εκκλησιών. Ούτε η συντήρηση ενός βαγονιού δέκα μέτρων από τον καιρό της Αγγλοκρατίας [αν και θα έπρεπε γιατί πρόκειται για αληθινή ιστορία] για το Σιδηροδρομικό Μουσείο. Αφορμή στάθηκε το στήσιμο της έκθεσης «Ο Πικάσσο στο Κυπριακό Μουσείο. Έργα σε πηλό», σε μουσειογραφικό σχεδιασμό της Λάρας Άλφα.

Οι προθήκες της έκθεσης, ο ξύλινος τοίχος που διαχωρίζει τον κυρίως εκθεσιακό χώρο από τον διάδρομο που κοσμούν οι φωτογραφίες του Πικάσσο, τα ερμάρια μέσα στα οποία τοποθετήθηκαν οι κυπριακές [στην πλειοψηφία τους] αρχαιότητες παραπέμποντας στο έπιπλο του ίδιου του Πικάσσο όπου φύλαγε τα πολύτιμα αντικείμενα-έργα του, όλα αυτά είναι δημιουργίες των ανθρώπων του ξυλουργείου. Μάλιστα, στα εγκαίνια της έκθεσης τον περασμένο Ιούνη τόσο η διευθύντρια του Τμήματος Αρχαιοτήτων Μαρίνα Σολομίδου-Ιερωνυμίδου όσο και η έφορος Μουσείων Δέσπω Πηλείδου εξήραν τη δουλειά που «με ενθουσιασμό και αγάπη" έκαναν οι τεχνικοί και οι ξυλουργοί του Τμήματος Αρχαιοτήτων, «με τη συνηθισμένη αυταπάρνηση που τους χαρακτηρίζει», ανέφερε η διευθύντρια.

Στη νεκρή ζώνη

Προτού μετακινηθεί στη θέση που βρίσκεται σήμερα, το ξυλουργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων [που ιδρύθηκε το 1935] βρισκόταν στην Πύλη Αμμοχώστου. Ωστόσο, το 1981 ο τότε δήμαρχος Λευκωσίας Λέλλος Δημητριάδης θέλησε να μετατρέψει την Πύλη σε πολιτιστικό κέντρο. Απέστειλε αίτημα στο Τμήμα Αρχαιοτήτων και κατάφερε ώστε η διαχείριση της Πύλης Αμμοχώστου να περιέλθει στα χέρια του δήμου της πρωτεύουσας. Ως αποτέλεσμα, το ξυλουργείο έπρεπε να μετακινηθεί και γι' αυτό ανέλαβε ο ίδιος ο δήμαρχος. Ο Λέλλος Δημητριάδης βρήκε τον τρόπο ώστε σε αυτόν τον χώρο που αποτελεί κυρίαρχο έδαφος των Ηνωμένων Εθνών να δημιουργηθεί ξανά το ξυλουργείο του τμήματος.

«Κάνει τα πάντα»

«Το ξυλουργείο κάνει τα πάντα που έχουν σχέση με το τμήμα και το ξύλο», λέει ο Αντρέας Οικονομίδης, ο «παλαιότερος» του τμήματος μέχρι πριν από μερικούς μόλις μήνες, οπότε αφυπηρέτησε για να λάβει τον τίτλο του παλιού ο Χριστάκης Συμεού, που εργάζεται στο ξυλουργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων από τα 20 του χρόνια.



«Η κύρια εργασία είναι οι στέγες των εκκλησιών, που έχουν πολλή τέχνη», σχολιάζει ο κ. Οικονομίδης. «Πρέπει κάποιος να το δει για να το καταλάβει. Θα σας πω ένα παράδειγμα: κάναμε μια εκτίμηση ότι αυτή η δουλειά θα στοιχίσει δέκα χιλιάδες λίρες [τότε πλήρωναν μισά-μισά το Τμήμα Αρχαιοτήτων και η κοινότητα]. Η απάντηση ήταν πως είναι πολλά τα λεφτά και σε κάποιες περιπτώσεις ξεκίνησε η κοινότητα να τα φτιάξει η ίδια. Στο τέλος έμεναν... μισοδότζι και ζητούσαν από το τμήμα να τελειώσει τη δουλειά. Έχουν λοιπόν πολλή δουλειά πάνω τους οι ξύλινες στέγες και αν δεν δουλέψεις για πολλά χρόνια δεν μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο. Εγώ δούλεψα με τους παλιούς για να μάθω. Οι παλιοί μάς έμαθαν. Είναι εξειδικευμένες δουλειές αυτές που περνούν από τον έναν στον άλλο. Παλιά δεν υπήρχαν καν μηχανήματα. Ήταν όλα φτιαγμένα στο χέρι. Και σήμερα ακόμη υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες πρέπει να χρησιμοποιηθούν εργαλεία στο χέρι, όχι μηχανήματα». Εκτός από τις ξυλόστεγες εκκλησίες, το ξυλουργείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων έχει την ευθύνη των διατηρητέων του τμήματος, τις παλιές στέγες, τα μπαλκόνια, τις πόρτες και τα παράθυρα, τις περιοδικές εκθέσεις, ερμάρια για τη φύλαξη των αντικειμένων.

Ό,τι φανταστείς μπορούμε να κάνουμε, αρκεί να είναι από ξύλο!»

Μέχρι το 1992, το ξυλουργείο λειτουργούσε με αρχιεπιστάτη, δύο βοηθούς επιστάτες και το υπόλοιπο προσωπικό από τεχνίτες. Το 1992 οι τρεις πρώτες θέσεις καταργήθηκαν, αφενός αφήνοντας το ξυλουργείο χωρίς λειτουργική δομή, αφετέρου αποδυναμώνοντάς το και ακυρώνοντας τη δυνατότητα ανέλιξης των εργαζομένων. Με την οικονομική κρίση, η απόφαση του παγώματος των θέσεων στα διάφορα κρατικά τμήματα έφερε σε ακόμη πιο δυσχερή θέση το ξυλουργείο, ακριβώς γιατί είναι τόσο εξειδικευμένη η δουλειά των εκεί εργαζομένων ώστε χρειάζεται προτού συνταξιοδοτηθεί κάποιος να μάθει την τέχνη στον επόμενο.



Η αξία του ξυλουργείου

«Για να μάθεις αυτήν τη δουλειά και να μπορέσεις να αποδώσεις, χρειάζεσαι τουλάχιστον δέκα χρόνια πείρα», επισημαίνει ο κ. Οικονομίδης. «Κάθε εργασία είναι περίπλοκη και σπάνια. Εγώ μπορώ να σας πω ότι στα 36 μου χρόνια στο ξυλουργείο υπάρχουν δουλειές που μία φορά τις έκανα. Εξάλλου, η όλη υπόθεση είναι όταν διορθώνουμε κάτι παλιό, να το κάνουμε όπως ήταν και όχι να το ξηλώνουμε για να φτιάξουμε κάτι καινούργιο. Αυτό επιβάλλει η παράδοση».

Ο κ. Συμεού κάθεται απέναντί μου και απαριθμεί τα «ανοιχτά μέτωπα» του ξυλουργείου αυτήν την περίοδο. Τις δουλειές, δηλαδή, που είναι ανοιχτές: ένα διατηρητέο στα Πέρα Ορεινής, το υδραγωγείο στη Λευκωσία, δύο εργαστήρια στα ψηφιδωτά της Πάφου, το Μουσείο των Λευκάρων, μια ράμπα στη Χοιροκοιτία, πόρτες και παράθυρα στη Βάσα Κοιλανίου, εργασίες στην Πόλη Χρυσοχούς και στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης στη Γεροσκήπου, μια βρύση στην Πέγεια, το Κάστρο στη Λεμεσό... Η λίστα τελειώνει κάποια στιγμή. Η περιοδεία σε ολόκληρη την Κύπρο για τις δουλειές που απαιτούνται από το ξυλουργείο όμως μοιάζει ατέλειωτη.



Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως | Φωτογραφίες Ελένη Παπαδοπούλου