Γράφει η Μαρίνα Στεφανίδου

Τον Ιανουάριο που μας πέρασε μου τηλεφώνησε η Κάθριν Νικήτα, διευθύντρια του Ιδρύματος Λανίτη στη Λεμεσό και συζητήσαμε για ένα πορτρέτο - μια αυτοπροσωπογραφία που η Καίτη Φασουλιώτου - Στεφανίδου είχε κάνει τον καιρό που σπούδαζε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πορτρέτο παρουσιάστηκε στην έκθεση Πορτρέτα: Αύρα Ζωής και Θανάτου στο Κέντρο Λανίτη.

Την πρώτη φορά που εγώ και ο Πάνος Στεφανίδης είδαμε το συγκεκριμένο πορτρέτο ήμασταν εννέα και επτά χρονών αντίστοιχα και το πορτρέτο ήταν κρεμασμένο στο υπνοδωμάτιο της θείας Κορίννας στην Αθήνα. Το απαιτήσαμε, το διεκδικήσαμε για χρόνια και εντέλει η μητέρα μου το αντάλλαξε με έναν πίνακά της. Έτσι, το πορτρέτο ήρθε στα χέρια μας.



Καίτη Στεφανίδου, Αυτοπροσωπογραφία, 1953 ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

Κλείνουν έξι χρόνια από τον καιρό που έφυγε, στις 26 Μαρτίου του 2012. Το πορτρέτο με την υπέροχη μελαγχολία της μητέρας μου υπήρξε όλα αυτά τα χρόνια ένα πεδίο αναφοράς και εξερεύνησης, καθώς συνεχίζουμε με τον Πάνο να το αποκρυπτογραφούμε κατανοώντας κάθε φορά κάτι περισσότερο από εκείνη.

Η μητέρα μου νοίκιασε ένα σπίτι με κριτήριο τη θέα και τον χώρο που υπήρχε για να μπουν τα έργα και να γίνουν τα εργαστήρια

Το να μπορείς να δεις, το να έχεις εκπαιδευτεί να βλέπεις τέχνη είναι κάτι εξαιρετικά δύσκολο και σπάνιο. Το να μπορείς να αντιληφθείς το χρώμα -ένα από τα δυσκολότερα πράγματα στον κόσμο- είναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη δεξιότητα. Γιατί η τέχνη, και όλα όσα περικλείει εντός της, είναι μια γλώσσα και όπως όλες οι γλώσσες -η μαθηματική, η επιστημονική, η γλώσσα που μιλιέται και γράφεται- απαιτούν εκπαίδευση, γνώση και ταλέντο.

Η μητέρα μου μας μιλούσε στη ζωγραφική γλώσσα και όλα στο σπίτι ήταν καμωμένα από τέχνη - και πρώτοι οι άνθρωποί του. Δύο γονείς ζωγράφοι και ο ταλαντούχος μικρός μου αδερφός, ο οποίος μεγαλώνοντας έγινε επίσης ζωγράφος. Αν εξαιρέσω τη στεντόρεια φωνή του Τ. Στεφανίδη και αργότερα τη δική μου εφηβική επανάσταση που επέβαλε τους Rolling Stones πλάι στους ήχους της κλασικής μουσικής, το σπίτι μπορούσε να μείνει για ώρες σιωπηλό, απορροφημένο στην εσωτερική δημιουργική του ένταση.

Μας μιλούσε στη ζωγραφική γλώσσα και όλα στο σπίτι ήταν καμωμένα από τέχνη - και πρώτοι οι άνθρωποί του. Το σπίτι μπορούσε να μείνει για ώρες σιωπηλό, απορροφημένο στην εσωτερική δημιουργική του ένταση

Η τζαμαρία

Σε ένα από τα σπίτια που μείναμε -η μητέρα μου νοίκιασε ένα σπίτι με κριτήριο τη θέα και τον χώρο που υπήρχε για να μπουν τα έργα και να γίνουν τα εργαστήρια- υπήρχε ένα μακρόστενο σαλόνι που έβγαζε σε μια τζαμαρία. Εκείνο το δωμάτιο τη μέρα χρησίμευε ως εργαστήριο, ενώ το βράδυ μαζευόμασταν εκεί όλη η οικογένεια. Τα πρωινά η μητέρα μου δίδασκε ζωγραφική στο Γυμνάσιο της Ακρόπολης στη Λευκωσία [τότε το γυμνάσιο και το λύκειο ήταν μαζί] και τα απογεύματα ζωγράφιζε μέχρι αργά. Ο Πάνος ζωγράφιζε στον ίδιο χώρο.

Τα έργα αφηρημένης γεωμετρικής ζωγραφικής που παρουσίασε στην πρώτη ατομική της έκθεση το 1972 στην Γκαλερί Ακρόπολις [Σχολή Τυφλών] είχαν γίνει σε εκείνη την τζαμαρία. Ήταν η εποχή που το κτιστό περιβάλλον της αστικής Λευκωσίας είχε αρχίσει να γεμίζει μικρές πολυκατοικίες. Αυτό αποτέλεσε το ερέθισμα για τα αφηρημένα γεωμετρικά με το έντονο κονστρουκτιβιστικό στοιχείο.

Έργα αφηρημένης γεωμετρικής, από την πρώτη έκθεση της Καίτης Στεφανίδου, 1972 ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

Στις πολυκατοικίες που είχαν αρχίσει να εξαπλώνονται στη Λευκωσία η μητέρα μου είδε ρυθμό και κίνηση, στοιχεία που την ενδιέφεραν να αποδώσει στον καμβά «με τρόπο πλαστικά αρχιτεκτονημένο», [Καίτη Φασουλιώτου Στεφανίδου, 2008 Εκδόσεις Εν Τύποις].

Καίτη Στεφανίδου, προσχέδιο, Κτιστό Περιβάλλον, 1961 ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

Η Καίτη Στεφανίδου δούλευε για χρόνια τα έργα μιας έκθεσης. Έτσι, τα χρόνια που δούλευε για την πρώτη της ατομική κύλησαν δίπλα σε κομμάτια πολυστερίνης, κομμένα χρωματιστά χαρτιά και άπειρες καρφίτσες. Πειραματιζόταν με χρώματα και σχήματα κόβοντας χρωματιστά χαρτιά στη φόρμα που τα ήθελε και ακολούθως καρφιτσώνοντάς τα σε κομμάτια πολυστερίνης. Όταν έβρισκε τη σύνθεση πάνω στην πολυστερίνη, τότε μετέφερε τα έργα στον καμβά.

«... τα έργα της Κ. Στεφανίδου εντάσσονται στην πλατωνική θεωρία της αφαιρέσεως» - Θεόδοτος Κάνθος

Ενώ η διαδικασία εξελισσόταν, πολλές φορές υπό τους κακόηχους ήχους του βιολιού μου, ο Πάνος ένιωθε να μυείται στο μυστήριο της τέχνης, καθώς υπό τις οδηγίες της μητέρας του συχνά καρφίτσωνε τα χαρτιά στην πολυστερίνη. Με τις πολλές μετακινήσεις σε διαφορετικά σπίτια χάθηκαν σχεδόν όλες εκείνες οι συνθέσεις της πολυστερίνης. Είναι κρίμα γιατί ήταν αυτόνομα έργα. Η ίδια δεν χρησιμοποίησε ποτέ ξανά εκείνη τη μέθοδο στη δουλειά της.

Μια ταλαιπωρημένη πολυστερίνη, η οποία όμως επιβίωσε από τις πολλές μετακομίσεις και μαρτυρά τον τρόπο με τον οποίο η Καίτη Στεφανίδου δούλευε για τα αφηρημένα γεωμετρικά της έργα. ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

Πριν και βεβαίως μετά την πρώτη της ατομική έκθεση, η μητέρα μου εξέθετε σε ομαδικές εκθέσεις στην Κύπρο και σε διοργανώσεις στο εξωτερικό, όπως η Μπιενάλε Αλεξάνδρειας [1963] και η Μπιενάλε του Σάο Πάολο [1971].

Όταν παρουσίασε την πρώτη της ατομική, δύο χρόνια πριν το 1974, ο Θεόδοτος Κάνθος, ο οποίος εγκαινίασε την έκθεση, ανέφερε ότι «... τα έργα της Κ. Στεφανίδου εντάσσονται στην πλατωνική θεωρία της αφαιρέσεως», ενώ ο λογοτέχνης και τεχνοκρίτης Θεοκλής Κουγιάλης έγραψε στην εφημερίδα «Σημερινή» [27/11/1972] ότι το έργο της Καίτης Στεφανίδου «... κινείται και αναπνέει μέσα στα σύγχρονα ρεύματα ιδεών που δεν έχουν πατρίδα».

Με τον Θεόδοτο Κάνθο στα εγκαίνια της πρώτης της ατομικής έκθεσης, 1972. ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ

Πριν από λίγα χρόνια ο γκαλερίστας Κώστας Σερέζης μού τηλεφώνησε ζητώντας μια φωτογραφία ενός συγκεκριμένου έργου της σειράς των αφηρημένων γεωμετρικών, την οποία και ανήρτησε με κείμενο στην πρώτη σελίδα του βιβλίου «Η Τέχνη στην Αργώ: 1970-2010».

Η δεκαετία ανάμεσα στις αρχές του 1960 και του 1970 είχε ευνοήσει την οργανική ενσωμάτωση ευρωπαϊκών κινημάτων, όπως ο κυβισμός και η αφηρημένη γεωμετρική στην κυπριακή ζωγραφική, και είχε παράλληλα επενδύσει στην εξωστρέφεια της τελευταίας με πρωτοστάτη τον Ελλαδίτη τεχνοκριτικό Τώνη Σπητέρη, ο οποίος ήταν σύμβουλος της κυπριακής κυβέρνησης για καλλιτεχνικά θέματα. Δυστυχώς, τα γεγονότα του ‘74 άλλαξαν τα πράγματα ανακόπτοντας αυτήν την πορεία και εν πολλοίς επιφέροντας μια ενδοστρέφεια και έναν συντηρητισμό στην κυπριακή ζωγραφική. Υπήρξαν βέβαια και υπάρχουν εξαιρετικές ατομικές πορείες στην κυπριακή τέχνη.

Λονδίνο, Παρίσι

Η τελευταία φορά που παρουσιάστηκαν αφηρημένα γεωμετρικά έργα της Κ. Στεφανίδου σε ομαδική έκθεση ήταν στο Συμπόσιο Τέχνης με τίτλο Δέκα Καλλιτέχνες, που είχε γίνει στη Λευκωσία το 1973. Τα έργα είχε επιλέξει διεθνής επιτροπή, ενώ στην έκθεση έλαβαν μέρος και οι Terry Frost και Κώστας Γραμματόπουλος.

Στις γκαλερί και τα μουσεία του Λονδίνου και του Παρισιού η Κ. Στεφανίδου ανακάλυψε και μαγεύτηκε από τις μεγάλες επαναστάσεις της σύγχρονης τέχνης

Με τον Κ. Γραμματόπουλο και τη σύζυγό του Αλκμήνη συνέδεε τη μητέρα μου μια βαθιά φιλία από τα χρόνια της σχολής. Μετά τη σχολή, η Αλκμήνη και ο Κώστας μετακόμισαν στο Παρίσι και η μητέρα μου στο Λονδίνο. Επισκεπτόταν όμως συχνά το Παρίσι, όπου με τον Γραμματόπουλο και αργότερα με τον Πολωνό ζωγράφο Γιανκόφσκι περνούσαν μέρες ολόκληρες σε πινακοθήκες, μουσεία, εκθέσεις και καλλιτεχνικά βιβλιοπωλεία βλέποντας ζωγραφική. Στις γκαλερί και τα μουσεία του Λονδίνου και του Παρισιού η Κ. Στεφανίδου ανακάλυψε και μαγεύτηκε από τις μεγάλες επαναστάσεις της σύγχρονης τέχνης. Κάποιος που δεν γνώριζε τη μητέρα μου δεν θα μπορούσε να μαντέψει αυτό που εγώ και ο Πάνος ονομάζαμε «her bohemian self».

Γεννημένη στο πνευματικό περιβάλλον του σπιτιού του Πάνου και της Τασούλας Φασουλιώτη, που υπήρξε χώρος ανταλλαγής ιδεών και συζητήσεων για τους Κύπριους και τους Ελλαδίτες διανοητές του 20ού αιώνα, η Καίτη Φασουλιώτου Στεφανίδου από παιδί πήρε στα χέρια τη ζωή και το πινέλο της, αφήνοντάς τα για μία και μόνη φορά στις 26 Μαρτίου 2012.

ΑΡΧΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η Καίτη Στεφανίδου στο σπίτι της με τον ζωγράφο σύζυγό της Τάσο Στεφανίδη και ένα από τα αφηρημένα γεωμετρικά της έργα. ©ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΡΙΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ