Στις 13 Μαρτίου 2020, το Λούβρο ανακοίνωσε το επ' αόριστον κλείσιμό του εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Από τα διασημότερα μουσεία στον κόσμο, με μέσο όρο 30 χιλιάδες επισκέπτες καθημερινά, το παριζιάνικο Λούβρο είναι μόνο ένα από τα εκατοντάδες μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο που χρειάστηκε να κλείσουν τις πόρτες τους και να συμμορφωθούν με τα μέτρα που έκαστη χώρα ακολουθεί για την αντιμετώπιση της εξάπλωσης του ιού.

Τι σημαίνει αυτό για κάθε μουσείο;

Στις 3 Απριλίου ολοκληρώθηκε μια έρευνα του Δικτύου των Ευρωπαϊκών Μουσείων (NEMO) για τον αντίκτυπο του κορωνοϊού στη λειτουργία τους. Η Λεβέντειος Πινακοθήκη ήταν ένα από τα 650 μουσεία από 41 χώρες (τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ, εννέα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης και αριθμός μουσείων από τις ΗΠΑ, τη Μαλαισία, το Ιράν και τη Γαλλική Πολυνησία) που συμμετείχαν στην έρευνα. Η διευθύντρια της Λεβέντειου Πινακοθήκης Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ απάντησε στις ερωτήσεις μας σχετικά με την έρευνα και τα σχέδια της Πινακοθήκης εν μέσω κορωνοϊού αλλά και με την παρέλευσή του.

Είμαστε μάρτυρες μιας στροφής χωρίς προηγούμενο προς τις τέχνες και τον πολιτισμό. Γιατί πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό;

Ίσως γιατί όπως είπε ένα σπουδαίος μουσειολόγος πριν χρόνια «τα μουσεία είναι ό,τι πιο βέβαιο σε καιρούς αβέβαιους». Ίσως γιατί αναζητούμε τις ρίζες μας και ψάχνουμε να κρατηθούμε από το παρελθόν αφού δεν ξέρουμε όχι μόνο τι μας επιφυλάσσει το αύριο, αλλά ακόμη και τι μας «ξημερώνει» στο σήμερα. Ίσως πάλι γιατί η Ιστορία είναι ένας κύκλος που επαναλαμβάνεται και όπως φαίνεται από παρόμοιες καταστάσεις στο παρελθόν, μετά από μια περίοδο μεγάλης αναταραχής -όπως μια πανδημία- ακολουθεί η αναγέννηση. Μια αναγέννηση βασισμένη συχνά στις σταθερές και γερές ρίζες που μας δένουν με το παρελθόν. Και στη σημερινή συγκυρία, μια συγκυρία που βρήκε όλο τον κόσμο απροετοίμαστο, η επιστροφή στις ρίζες και στις αισθητικές αξίες της τέχνης, στη δύναμη που μας δίνει η γνώση της Ιστορίας και του πολιτισμού κάθε τόπου αλλά και όλου του κόσμου, φαίνεται να μας δίνει κουράγιο. Μας βοηθά να ξεφύγουμε από σκέψεις κακές και ανούσιες, να ξεφύγουμε από καταστάσεις που μας εγκλωβίζουν, από την αβεβαιότητα. Μας δίνει όμως και ένα παραπάνω εφόδιο. Γιατί μας αφήνει κάτι θετικό, χτίζει τις γνώσεις μας, διευρύνει τους ορίζοντές μας, διαμορφώνει πιο σωστά την κοινωνία μας, ώστε να μας βρει το αύριο, η επόμενη μέρα, πιο δυνατούς.

Σε ποιο/α επίπεδο/α επηρεάστηκαν τα ευρωπαϊκά μουσεία και δη η Λεβέντειος Πινακοθήκη;

Τα μουσεία παγκοσμίως έχουν επηρεαστεί σε πολλά επίπεδα και με πολλές παραμέτρους. Κλειστά για το κοινό σημαίνει απώλεια εσόδων από τα εισιτήρια, από την είσοδο σε περιοδικές εκθέσεις, από τις πωλήσεις των καταστημάτων, από τις πωλήσεις στα εστιατόριά τους, από τις εισπράξεις ενοικιάσεως των αιθουσών. Και πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι τα μουσεία δεν είναι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Τα έσοδά μας μετατρέπονται σε κονδύλια απαραίτητα για τη συντήρηση έργων τέχνης, κονδύλια για έρευνα, για προετοιμασία μελλοντικών περιοδικών εκθέσεων. Το ότι μειώνονται μας προκαλεί δυσχέρειες. Σημαίνει μείωση των εκδηλώσεων και των εκθέσεων που θα διοργανώσουμε στο άμεσο μέλλον. Το Μουσείο του Λούβρου έχει χάσει 85.000.000 ευρώ μέχρι σήμερα.

Εδώ στην Κύπρο οι αριθμοί είναι μικρότεροι, γιατί τα μουσεία μας είναι μικρότερης κλίμακας – ωστόσο και για τα δικά μας δεδομένα θα υπάρξουν απώλειες. Τα μουσεία στην Ευρώπη ζητούν κρατική στήριξη για να συνεχίσουν να λειτουργούν – χρειάζονται τα απαραίτητα κονδύλια για την προστασία των θησαυρών που φυλάσσουν, τη διατήρηση συνθηκών όπως οι σταθερές θερμοκρασίες, ο καθαρισμός του αέρα, η σταθεροποίηση της υγρασίας χωρίς την οποία τα έργα τέχνης κινδυνεύουν από αλλοιώσεις.

Τα μουσεία επέδειξαν εντυπωσιακή ευελιξία μεταβαίνοντας στην ψηφιακή περίοδο. Τι έδειξε σε σχέση με αυτό η έρευνα του NEMO;

Τα μουσεία είχαν προ πολλού «ανακαλύψει» ότι το διαδίκτυο και οι διάφορες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ήταν όπλα προβολής του έργου τους, προώθησης εκθέσεων και άλλων εκδηλώσεων, μέσα εκπαίδευσης αλλά και δίαυλοι επικοινωνίας με ένα πολύ ευρύτερο κοινό από αυτό που θα μπορούσε πρακτικά να περάσει καθημερινά το κατώφλι τους – ένας τρόπος επαφής με επισκέπτες από όλον τον κόσμο, ανά πάσα στιγμή.

Η Λεβέντειος Πινακοθήκη, μέσα στο πενταετές πρόγραμμα 2015-2020, είχε ήδη προχωρήσει με εκτενή στρατηγική για τη σωστή διαχείριση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης με στόχο την καλύτερη παρουσίαση και προβολή των δραστηριοτήτων της. Είμαστε λοιπόν σε θέση τώρα, που περισσότερο από ποτέ τα έχουμε ανάγκη, να εκμεταλλευτούμε ό,τι μπορούν τα μέσα αυτά να προσφέρουν για να μείνουμε κοντά στο κοινό που μας έχει ανάγκη.

Ναι, είμαστε χώροι σύναξης πολλών ατόμων. Και συνειδητοποιήσαμε νωρίς, πριν ακόμα ανακοινωθούν τα μέτρα που προέβλεπαν το κλείσιμο σχολείων και την πολιτική «μένουμε σπίτι», πως έπρεπε να κλείσουμε τις πόρτες μας. Αυτό επέβαλλε η λογική. Αυτό εξάλλου έδειξε η έρευνα του Δικτύου Ευρωπαϊκών Μουσείων αλλά και η έρευνα του Συνδέσμου Μουσείων της Αμερικής και του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων. Φάνηκε ευτυχώς ταυτόχρονα όμως πως, ιδιαίτερα με δεδομένες τις συνθήκες περιορισμού που επέβαλε η νέα μας καθημερινότητα, ήταν επιτακτική η ανάγκη για τη στροφή σε άλλους τρόπους και μέσα επικοινωνίας που θα επέτρεπαν στα μουσεία να υπηρετήσουν τον κοινωνικό και πολιτιστικό τους ρόλο. Να μετατρέψουν τον επισκέπτη σε διαδικτυακό επισκέπτη και να του προσφέρουν διέξοδο σε μια κρίσιμη στιγμή. Συνειδητοποιήσαμε πως η νέα πραγματικότητα μπορεί να μας περιορίζει σε πολλά από αυτά που κάναμε, αλλά μας δίνει και νέες δυνατότητες. Άγνωστες ιστορίες, ιστορίες που δεν μπορούν να ειπωθούν σε μια λεζάντα δίπλα από ένα αντικείμενο ή έναν πίνακα, μπορούν να ειπωθούν μέσα από μια διαδικτυακή σελίδα ενός μουσείου. Εικονικές επισκέψεις, σύντομα φιλμάκια, ακόμα και εικονικές εκθέσεις είναι κάτι που ήδη βλέπουμε από πολλά μουσεία και θα βλέπουμε ακόμη πιο πολύ στο μέλλον.

Στραφήκατε νωρίς στην προσέγγιση του κοινού σας μέσω διαδικτύου. Υπήρξαν αποτελέσματα;

Από τις 5 Μαρτίου βάλαμε σε εφαρμογή το σχέδιο «Μένω Σπίτι – Μένω με Τέχνη», έναν νέο τρόπο επικοινωνίας με το κοινό μας μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Κάθε εβδομάδα παρουσιάζουμε ένα θέμα από τις συλλογές μας – μια μικρή θεματική ψηφιακή έκθεση, που συνδέει μεταξύ τους έργα της Πινακοθήκης με έναν τρόπο διαφορετικό από την παρουσίασή τους στη μόνιμη έκθεσή μας. Αυτή την εβδομάδα για παράδειγμα παρουσιάζουμε έργα με θέμα το παιδί, και τα μέλη της ομάδας μας ετοιμάζουν μικρά κειμενάκια που μιλούν, με έναν τρόπο πιο ιδιαίτερο ή προσωπικό, επεξηγώντας μια πτυχή του κάθε έργου που «μιλά» σε εκείνους. Επίσης αρχίσαμε να ανεβάζουμε στο διαδίκτυο εικονικές ξεναγήσεις από τις μόνιμες συλλογές μας αλλά και παλαιότερες περιοδικές μας εκθέσεις.

Η αποδοχή από το κοινό είναι πολύ θερμή και τα τόσα θετικά σχόλια αποτελούν για εμάς κινητήρια δύναμη για περισσότερα. Δίνουμε επίσης την ευκαιρία στο κοινό να κατεβάσει και να διαβάσει τις εκδόσεις μας από την άνεση του καναπέ του. «Ανεβάσαμε» ακόμη και διασκεδαστικά quiz με θέμα την ιστορία της τέχνης. Η περίοδος αυτή λοιπόν μας βρίσκει σε μια φάση δημιουργική και προσανατολιζόμαστε σε περισσότερη επικοινωνία μέσω του διαδικτύου αλλά και στη διαμόρφωση του προγράμματός μας για το 2020 έτσι ώστε όταν με το καλό επαναλειτουργήσουμε να είμαστε προετοιμασμένοι να συνεχίσουμε το έργο μας με μια νέα ματιά και με άλλες προσεγγίσεις και διαδράσεις.

Θεωρείτε πως τα μουσεία έχουν κάτι να κερδίσουν μακροπρόθεσμα από την ψηφιακή τους παρουσία;

Καλή ερώτηση – και δεν είμαι σίγουρη αν μπορούμε να πούμε αυτή τη στιγμή. Πάντως ένα είναι δεδομένο, ότι αντιληφθήκαμε όλοι, μέσα από τη στέρηση, πόσο ανάγκη έχουμε τον πολιτισμό. Ο κόσμος μόλις έπρεπε να στερηθεί την έξοδο, τη ζωή του όπως την ήξερε, αναζήτησε στην τέχνη παρηγοριά - στα εικαστικά, στο θέατρο, στη λογοτεχνία, στη μουσική. Αυτό είναι ίσως το κέρδος των μουσείων – η αναγνώριση της σημασίας τους στη ζωή μας. Το ότι ξαφνικά καταλάβαμε ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε καλά χωρίς την τέχνη. Ότι ο πολιτισμός είναι η διέξοδός μας, ιδιαίτερα σε δύσκολες ώρες. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί το ψηφιακό μουσείο να αντικαταστήσει την πραγματική επίσκεψη – την επαφή με το μουσειακό αντικείμενο, με την άποψη του μουσειογράφου και του ιστορικού τέχνης, με τη «μεταμόρφωση» που γίνεται στον χώρο που κάνει κάθε έκθεση, για παράδειγμα, μια νέα εμπειρία. Και θα αναφέρω εδώ σε ένα παράδειγμα προσωπικό. Για χρόνια, όσο ήμουν φοιτήτρια, μελετούσα ρυθμούς, περιόδους και ζωγράφους μέσα από τα βιβλία της βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου μου. Απολάμβανα όμως πολύ περισσότερο τη φυσική «ανάγνωση» του έργου μέσα σε ένα μουσείο. Στα βιβλία έβρισκα έργα, ζωγράφους, ιστορικές στιγμές, αλλά είναι άλλη η δράση, η αντίδραση και η επικοινωνία με το ίδιο το έργο. Όταν αντίκρισα πέρσι τον Ιανουάριο στο Prado στη Μαδρίτη τους Πίνακες του El Greco ή ακόμη πιο πρόσφατα στο Λούβρο τα έργα του Da Vinci στην ομώνυμη έκθεση, έκλαψα από συγκίνηση γιατί για μένα η επαφή με το πραγματικό ήταν συγκλονιστική. Η γνώση μπορεί να διαβαστεί σε ένα βιβλίο, αλλά η «real time» επαφή είναι πάντοτε διαφορετική και μοναδική. Στην καρδιά του μουσείου είναι η ανάγκη να καλωσορίσει μαθητές, επισκέπτες ντόπιους και ξένους, να συνεχίσει να ερευνά και να προβάλλει τις συλλογές του. Να επιτρέψει στον κόσμο να αντικρίζει ένα ιστορικό αντικείμενο, όπως, στα δικά μας, κυπριακά δεδομένα, για παράδειγμα, το στυλό με το οποίο υπέγραψε ο Μακάριος τη Συνθήκη Εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας – κάτι τέτοιο που ζωντανεύει το παρελθόν μάς κάνει να ριγήσουμε με την επαφή με αυτό. Σίγουρα τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει και δεν πρέπει να αντικαταστήσει αυτή την επαφή.

Πώς κοιτάζει η Λεβέντειος Πινακοθήκη την επόμενη μέρα;

Αλλάζουν τα δεδομένα αλλά χωρίς να αλλάζουν οι στόχοι μας. Συνεχίζουμε την έρευνα έτσι ώστε οι Κύπριοι καλλιτέχνες να αποκτήσουν τη θέση που τους ανήκει στην ευρωπαϊκή ιστορία της τέχνης. Συνεχίζουμε τις συνεργασίες με ιδρύματα και μουσεία για μελλοντικές περιοδικές εκθέσεις και εκδηλώσεις. Φέτος αναγκαστικά ακυρώσαμε ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο που θα γινόταν στο Λονδίνο με τη συνεργασία του Πανεπιστήμιου του Warwick, του Μουσείου του Prado, του National Gallery, του Μουσείου Uffizzi και πολλών ερευνητών με θέμα τον Τισιανό και τα έργα του μέσα από την οπτική των νέων ανακαλύψεων με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Προχωρούμε όμως με την ετοιμασία των σχετικών εκδόσεων και προσανατολιζόμαστε σε νέους τρόπους επικοινωνίας με τους συνεργάτες μας στο εξωτερικό. Δεν μένουμε στατικοί. Παραμένουμε δραστήριοι και επικοινωνούμε προς το παρόν με άλλα μέσα. Είμαστε πεπεισμένοι, όλη η ομάδα της Πινακοθήκης, ότι στο σύντομο μέλλον -αν όχι το 2020, τότε με την κυκλοφορία του εμβολίου- ότι σιγά-σιγά τα πράγματα θα επανέλθουν στους ρυθμούς τους. Και θέλω να πιστεύω πως θα επανέλθουν πιο σωστά και πιο μελετημένα από πριν.

Θα αργήσουν πολύ τα μουσεία να προχωρήσουν ξανά σε μεγάλα πρότζεκτ; Ποιο είναι το κλίμα και οι σκέψεις που επικρατούν;

Οι μεγάλες διεθνείς εκθέσεις σίγουρα θα αργήσουν – προχωράει όμως πάντα η έρευνα και οι δημοσιεύσεις, και ίσως είναι μια ευκαιρία να προχωρήσει απρόσκοπτα κερδίζοντας στην αναλογία του χρόνου μας από την καθημερινή διαχείριση ενός ανοιχτού μουσείου. Παράλληλα, τα Μουσεία επιστρατεύουν την ευρεσιτεχνία τους για να παραμείνουν ενεργές διάφορες πτυχές τους – και πολλές από αυτές τις θετικές εξελίξεις θα «μείνουν» και στο μέλλον. Για παράδειγμα, πολλά μουσεία βάζουν σήμερα τα πωλητήριά τους στο διαδίκτυο, με την δημιουργία eshop: συγκεντρώνουν έσοδα που θα μεταφραστούν σε αυτά σε μελλοντικές δράσεις, εκδόσεις, συντήρηση έργων και άλλα πολλά αλλά κερδίζουν έτσι σταδιακά και ένα μερίδιο της αγοράς. Παράλληλα, τα μουσεία παραμένουν ενεργά στο επίπεδο της ανταλλαγής ιδεών, και σχεδιάζουν ήδη την επόμενη ημέρα: σύνδεσμοι μουσείων όπως το ICOM, NEMO, European Museum Academy, American Museums association και πολλοί άλλοι οργανισμοί διοργανώνουν webinars με συζητήσεις, προτάσεις σχέδια για το μέλλον των Μουσείων στην μετά την πανδημία εποχή.

Θεωρείτε πως το κράτος πρέπει να επιδείξει ξεχωριστή ευαισθησία και να στηρίξει τα πολιτιστικά ιδρύματα (περιλαμβανομένων των μουσείων, κρατικών και ιδιωτικών) ώστε να ανταπεξέλθουν της παρούσας κρίσης;

Σίγουρα κάτι τέτοιο θα ήταν θετικό - δεν θα είναι εύκολο όμως, ιδιαίτερα στον τόπο μας, όπου η οικονομική κρίση που προβλέπεται να πλήξει διάφορους τομείς, αναγκαστικά θα επιβάλλει διαφορετικές προτεραιότητες. Άποψή μου, είναι ότι δεν θα πρέπει λοιπόν να καταφύγουμε στο κράτος. Θα πρέπει να βασιστούμε στις δικές μας δυνάμεις. Να αναθεωρήσουμε την ατζέντα μας, να προσανατολιστούμε σε δράσεις χαμηλότερου κόστους - που μπορούν κάλλιστα να είναι εξίσου συναρπαστικές- να νοικοκυρέψουμε έτσι τα οικονομικά μας ώστε να μπορέσουμε να αντέξουμε και να ξεπεράσουμε και αυτή την κρίση. Τα μουσεία μπορούν να επιβιώσουν αναθεωρώντας τις ανάγκες τους, δίνοντας έμφαση στα απαραίτητα, όπως η συντήρηση των συλλογών τους, και επιστρατεύοντας, μέσα σε ένα πνεύμα οικονομίας, την φαντασία και τη δημιουργικότητα των ανθρώπων που αποτελούν το επιστημονικό δυναμικό τους. Σίγουρα έρχονται καλύτερες μέρες.

ΑΡΧΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: Ιανουάριος 2020 στο Λούβρο. Παραχώρηση ©Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ