Η ιστορία ενός πίνακα του 1897 που έχει αλλάξει πολλά χέρια και η τύχη του βρίσκεται εδώ και καιρό στις δικαστικές αίθουσες.
Σχεδόν 90 χρόνια μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, μια σειρά από έργα τέχνης που εκλάπησαν από τους Γερμανούς πριν και κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου διεκδικούνται ακόμη από τους απογόνους των ιδιοκτητών τους, οι οποίοι κάποιες φορές – όχι πάντα – δικαιώνονται. Το πρόβλημα τις περισσότερες φορές είναι τα νομικά κενά ανάμεσα σε κράτη που εμπλέκονται στις διεκδικήσεις, σε νόμους που δεν ισχύουν πλέον και σε κράτη που δεν υπάρχουν πιά. Αν προσθέσουμε ότι σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις οι εμπλεκόμενοι ήταν έμποροι, συλλέκτες και γκαλερίστες που ουδείς γνωρίζει σε ποιόν βαθμό λειτούργησαν συνειδητά παράνομα ή εάν όντως γνώριζαν ότι διαχειρίζονται κλοπιμαία, τότε μιλάμε για δύσκολα σταυρόλεξα που τα δικαστήρια καλούνται να λύσουν.
Τρανταχτό – και πλέον πρόσφατο – παράδειγμα, ένας από τους ιμπρεσιονιστικούς πίνακες της σειράς «Rue Saint-Honoré, dans l’après-midi» και συγκεκριμένα ο «Effet de pluie» που ζωγράφισε ο Καμίλ Πισαρό το 1897, ένα βροχερό απόγευμα από ένα παράθυρο δωματίου του ξενοδοχείου Hotel de Louvre. Πίνακας που εκτίθεται στο Museo Thyssen-Bornemisza από το 1992 οπότε και άρχισε να λειτουργεί το ίδρυμα αυτό της Μαδρίτης. Ας ρίξουμε όμως μια ματιά στην «αμαρτωλή» ιστορία του.
Ο καλλιτέχνης πούλησε τον πίνακα στον Γερμανό επιχειρηματία Julius Cassirer και ο γιός του, Fritz, τον κληρονόμησε. Ακολούθως τον Fritz κληρονόμησε η σύζυγος του Lilly, η οποία ξαναπαντρεύτηκε και ως Γερμανοεβραία εξαναγκάστηκε, το 1939, να πουλήσει τον πίνακα σε έναν κρατικό λειτουργό του Τρίτου Ράιχ για να εξασφαλίσει βίζα εξόδου από την χώρα. Το ποσό που εισέπραξε ήταν μόλις 900 μάρκα ενώ το έργο τέσσερα χρόνια αργότερα εμφανίστηκε σε μια δημοπρασία στο Βερολίνο όπου και έπιασε τα 95.000 μάρκα! Από εδώ και πέρα αρχίζει το μπέρδεμα.
Το 1952 ο πίνακας βρέθηκε στην Knoedler Gallery της Νέας Υόρκης από όπου τον αγόρασε ένας συλλέκτης ο οποίος το 1976 τον πούλησε μέσω της γκαλερί Hahn στον βαρόνο Hans Heinrich Thyssen-Bornemisza. O βαρόνος το 1993 πούλησε όλη τη συλλογή του στο Ισπανικό Κράτος για 350 εκατομμύρια δολάρια. Εν τω μεταξύ ένα γερμανικό δικαστήριο το 1958 επιδίκασε στη Lilly Cassirer (πλέον Neubauer) το ποσό των 120.000 μάρκων ως αποζημίωση για τον χαμένο της πίνακα. Όλα λοιπόν φάνηκε ότι τακτοποιήθηκαν (αν μπορούμε να το δούμε έτσι) αλλά το 2005 ο εγγονός της Lilly, Claude Cassirer αλλά και άλλοι συγγενείς άρχισαν να ψάχνουν νομικούς τρόπους επανάκτησης του πίνακα. Τα τελευταία 15 χρόνια λοιπόν τον λόγο έχουν τα Ισπανικά και τα Αμερικανικά δικαστήρια.
Πριν από δέκα χρόνια, τον Ιανουάριο του 2011 η ισπανική κυβέρνηση απέρριψε αμερικανικό αίτημα επιστροφής του πίνακα και επιπροσθέτως λίγα χρόνια αργότερα ένα ισπανικό δικαστήριο αποφάσισε ότι ο πίνακας ανήκε οριστικά στο μουσείο. Και φτάνουμε στο 2019 όπου άλλο ένα δικαστήριο, τοπικό αυτή τη φορά, στην Καλιφόρνια έβγαλε και αυτό μια ετυμηγορία σύμφωνα με την οποία το έργο ανήκει στο Thyssen-Bornemisza, με το σκεπτικό ότι ο βαρόνος δεν γνώριζε την πορεία μέχρι να καταλήξει στα χέρια του. Μια απόφαση που επικυρώθηκε έναν χρόνο αργότερα στο εφετείο. Όμως πριν λίγες εβδομάδες το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάσισε να επανεξετάσει το αίτημα αναζωπυρώνοντας τις ελπίδες της οικογένειας Cassirer. Στις 18 Ιανουαρίου του 2022 λοιπόν πιθανότατα θα αποδειχθεί αν το προηγούμενο δικαστήριο ερμήνευσε σωστά τον νόμο ή όχι, πράγμα που θα πυροδοτήσει έναν νέο κύκλο αξιώσεων και δικαστικών αγώνων.
Ουσιαστικά πρόκειται για έναν νομικό κυκεώνα ο οποίος μπορεί να συνεχιστεί επ’ αόριστον αφού κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα αν η υπόθεση πρέπει να εκδικαστεί σε ομοσπονδιακό ή περιφερειακό πλαίσιο ή ακόμα με τους αμερικανικούς ή ισπανικούς νόμους, οι οποίοι φυσικά δεν συμφωνούν μεταξύ τους.
Εν τω μεταξύ στην Rue Saint-Honoré ακόμα βρέχει…
Camille Pissarro «Rue St Honoré, apres-midi, effet de pluie», λεπτομέρεια (1897) Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madrid / Wikimedia
ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ GR
