Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως
Ο Ούβε Τιμ ήταν ο μικρότερος γιος στην οικογένεια τριών παιδιών. Ο κατά δεκάξι χρόνια μεγαλύτερος αδελφός του υπηρέτησε στα SS και πέθανε στην Ουκρανία το 1943. Δεκαετίες αργότερα, ο αριστερών πεποιθήσεων Γερμανός συγγραφέας προσέγγισε τη σχέση του με τον αδελφό αλλά και τον πατέρα του μέσα από το βιβλίο "Παραδείγματος χάριν: ο ναζί αδελφός μου": μέσα απ' αυτό το βιβλίο, για τις προσωπικές και τις συλλογές ευθύνες που οδήγησαν τη Γερμανία στο ναζισμό, αναζήτησε και τις αξίες που συνέθλιψε ο εθνικοσοσιαλισμός στη χώρα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Την περασμένη βδομάδα, ο Ούβε Τιμ βρέθηκε στην Κύπρο ως φιλοξενούμενος του Ινστιτούτου Γκαίτε, της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου και της Ένωσης Τουρκοκυπρίων Καλλιτεχνών και Συγγραφέων. Συναντηθήκαμε στο Ινστιτούτο Γκαίτε, ένα μικρό σπίτι δίπλα στο μεγαθήριο του Λήδρα Πάλας, ανάμεσα σε δύο -ξεχωριστούς;- κόσμους, στη Νεκρή Ζώνη. "Ήρθα πριν από 27 χρόνια στην Κύπρο και τώρα μένω έκπληκτος. Τότε, μπορούσα να περάσω το οδόφραγμα μόνο με διπλωματικό αυτοκίνητο. Άλλαξαν τόσο πολύ τα πράγματα. Χωρίς πρόβλημα περπάτησα και έφτασα στην άλλη πλευρά".
"Παραδείγματος χάριν: ο ναζί αδελφός μου". Πώς πήρατε την απόφαση να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Διερωτήθηκα πώς ήταν δυνατόν ο αδελφός μου, ο οποίος ήταν 16 χρόνια μεγαλύτερός μου, να καταταχθεί εθελοντικά στο στρατό και εθελοντικά να πολεμήσει και να σκοτώσει. Εν τέλει, σκοτώθηκε ο ίδιος. Ήταν λοιπόν αυτό το μεγάλο "γιατί;".
Πάντα αναρωτιόμουν πώς μπορούν δύο αδέλφια να έχουν διαφορετική στάση ζωής.
Κι εγώ το ίδιο αναρωτήθηκα. Πώς μπορεί δύο άτομα που μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια, που είχαν την ίδια ανατροφή, να έχουν τόσο διαφορετικές απόψεις; Το καταλαβαίνω ως την πτώση του μιλιταριστικού συστήματος στη Γερμανία το 1945. Μετά το '45, δεν υπήρχε πια το σύστημα αυτό, κι εγώ έβλεπα από πολύ διαφορετική σκοπιά τα πράγματα. Είχαμε μια σημαντική διαφορά 16 χρόνων με τον αδελφό μου. Εγώ ήμουν τριών όταν κατατάχθηκε στο στρατό. Εκείνος ήταν μεγαλωμένος με τα "πιστεύω" του πατέρα μας, ο οποίος ήταν στρατιωτικός. Μετά το '45, όταν εγώ πια μπορούσα να καταλάβω κάποια πράγματα, είχα εντελώς διαφορετική αντίληψη. Όταν έληξε ο πόλεμος, αναδείχθηκε από τη μια μέρα στην άλλη μια πολύ διαφορετική νοοτροπία, όχι προσωπική αλλά πολιτική.
Ο χρόνος έχει τη δική του σημασία. Βοηθά και στην κατανόηση του άλλου;
Αν αναλογιστούμε πως και το βιβλίο ήρθε πολλά χρόνια μετά... Όντως ο χρόνος έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Χρειάστηκε χρόνος μέχρι να διαχειριστώ εγώ ο ίδιος την κατάσταση, να καταλάβω και να κατανοήσω όλα όσα συνέβησαν. Προπάντων, όμως, δεν ήθελα να γράψω το βιβλίο όταν ακόμη ζούσε η μητέρα μου. Δεν ήθελα να την πληγώσω ή και να τη μειώσω γράφοντας πράγματα που δεν θα της άρεσαν.
Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι το βιβλίο σας έχει απήχηση στις κοινότητες των Ε/Κ και Τ/Κ αναγνωστών;
Το μόνο που μπορώ να συσχετίσω είναι ο τρόπος με τον οποίο αποστασιοποιούνται οι δύο λαοί. Τότε στη Γερμανία, βλέπαμε με πολλή έχθρα τους Εβραίους χωρίς να ξέρουμε καν ποιοι είναι. Οι Γερμανοί δεν ήθελαν καν να καταλάβουν, γιατί είχαν μια συγκεκριμένη εικόνα για το τι θα πει Εβραίος. Το ίδιο συμβαίνει και εδώ. Υπάρχει μια συγκεκριμένη εικόνα του τι θα πει Έλληνας και Τούρκος, αντίστοιχα, υπάρχει μια αποστασιοποίηση και έχθρα μεταξύ σας, η οποία είναι ίσως παρόμοια με αυτήν που περιγράφεται στο βιβλίο: μια πλασματική, δηλαδή, εικόνα για τους λαούς που δεν ήταν κοντά στη Γερμανία.
Από την άλλη, μπορεί να λειτουργεί το βιβλίο ως παράδειγμα προσπάθειας να κατανοήσουμε τον άλλο; Ναι. Θα το δεχόμουν και από την άποψη ότι και για μένα τον ίδιο ήταν ένας τρόπος να καταλάβω τη γενιά εκείνη στην οποία αργότερα ρίχναμε αβγά σε φοιτητικές διαδηλώσεις. Οπότε, ήταν μια προσπάθεια να καταλάβω κάποια πράγματα για όλους αυτούς τους ανθρώπους, περιλαμβανομένου του πατέρα μου, που ήταν ένας απόλυτος άνθρωπος. Γι' αυτό θα ήθελα να πω στα νέα παιδιά να μην δέχονται πάντα αυτό το είδος της ανατροφής, παρά το ότι στο βιβλίο προσπαθώ να καταλάβω τον πατέρα μου, κι ας ήταν αυταρχικός. Υπάρχει μια σχέση θύματος και θύτη στο βιβλίο: ο αδελφός μου ήταν ο θύτης. Ήταν όμως ταυτόχρονα και θύμα, αν αναλογιστούμε την οικογενειακή κατάσταση και το πώς μεγάλωσε. Χωρίς να θέλω να είμαι συμβουλάτορας, ίσως είναι η στιγμή και εδώ στην Κύπρο να αρχίσετε να βλέπετε τα πράγματα διαφορετικά. Να αναγνωρίσετε και να αναθεωρήσετε κάποια πράγματα. Στη Γερμανία, πριν την πτώση του Τείχους και την επανένωση, ήταν πολύ δύσκολο να μιλήσουμε για την Ανατολική και τη Δυτική Γερμανία. Πολύ λίγος κόσμος αποδεχόταν το γεγονός ότι υπήρχαν δύο κράτη. Όταν όμως το αποδεχτήκαμε, τότε ήρθε η διαδικασία της επανένωσης. Ίσως και στην Κύπρο ήρθε η στιγμή να δείτε τα πράγματα διαφορετικά, για να μπορέσει να επέλθει λύση.
Προέρχεστε από την Αριστερά. Τι πιστεύετε γι' αυτήν σήμερα;
Υπάρχει πρόβλημα στην Αριστερά. Το μόνο καλό της είναι ο οικουμενισμός της. Δεν ανήκω σε κόμμα, είμαι όμως αριστερά σκεπτόμενος. Το γεγονός ότι οι αξίες της ήταν οικουμενικές, ότι υπήρχε η απαίτηση για δικαιοσύνη και το ότι υπάρχει μέχρι σήμερα -και πάντα- η θέληση για το καλό, για το δίκαιο, είναι πολύ θετικό. Ωστόσο, είναι εξίσου σημαντικό το πώς διασφαλίζεις το δίκαιο, πώς το πετυχαίνεις στην πράξη. Και ίσως σήμερα να απουσιάζει η Αριστερά από την εφαρμογή του καλού. Έγιναν όλα τόσο περίπλοκα. Παλιά ήξερες πού άνηκε ποιος. Σήμερα τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο.
Σας έχει απογοητεύσει η Αριστερά; Ναι. Δεν υπάρχει συστηματική Αριστερά, κάτι που να ενώνει την Αριστερά σε διεθνές επίπεδο. Δεν ξέρω τι να πω. Παρότι όλοι ζητούμε περισσότερη ισότητα, περισσότερη δικαιοσύνη, δεν υπάρχει το περιθώριο κριτικής. Να ανήκεις δηλαδή κάπου, αλλά να είσαι σε θέση να κριτικάρεις κάποια πράγματα όταν δεν σου ταιριάζουν.Δεν θέλω τον καπιταλισμό. Δεν θέλω να υπάρχουν τράπεζες από τις οποίες καταχρεώνεται ο κόσμος και πουλά τις περιουσίες του για να ξεχρεώσει. Μπορεί όλα αυτά να μην είναι εφικτά, αλλά τα εύχομαι γιατί θα οδηγήσουν στη δικαιοσύνη και στην ισότητα που θέλουμε.
Μπορούμε να μιλάμε για το τέλος των ιδεολογιών; Ποτέ. Πάντα θα υπάρχουν καινούργιες ιδεολογίες. Το σημαντικό είναι οι άνθρωποι που αντιδρούν και το πώς επικοινωνούν μεταξύ τους. Δεν υπάρχουν απαντήσεις σε όλα. Ακόμη και οι διανοούμενοι δεν έχουν τις λύσεις για όλα. Ο διάλογος μεταξύ τους, ωστόσο, και ο συντονισμός είναι το σημαντικότερο. Οι ιδεολογίες δίνουν απαντήσεις σε καιρούς που δεν υπάρχουν τέτοιες.
Στις δύσκολες μέρες μας, ποια είναι η θέση της λογοτεχνίας;
Πολύ μεγάλη. Είναι ένας καλός τρόπος να υποβάλλεις ερωτήματα με κριτικό τρόπο, αλλά να είναι και ένα καλό βιβλίο. Υπάρχει ένα μαύρο σημαδάκι όπου εστιάζουν τα νεύρα του ματιού. Η λογοτεχνία πρέπει να είναι σε θέση να βλέπει αυτό το μαύρο στίγμα. Αυτό ισχύει και για τους δημοσιογράφους.
Η Γερμανία λειτουργεί σήμερα ως μια ευρωπαϊκή υπερδύναμη. Περιμένατε πως η χώρα σας θα βρισκόταν ποτέ σε αυτή τη θέση; Δεν το περίμενα, όχι. Έγινε λόγω της οικονομικής κατάστασης. Έπαιξε όμως το ρόλο της και η πολιτική, η οποία έθεσε το πλαίσιο για να δημιουργηθούν οι ευκαιρίες της οικονομικής ανάπτυξης. Από ένα κόμμα σοσιαλδημοκρατών δεν θα περίμενε κάποιος μειώσεις μισθών και αυξήσεις φόρων. Ωστόσο έγιναν, και αυτό ήταν το σπρώξιμο της Γερμανίας για να πάει μπροστά και να αναπτυχθεί η οικονομία της. Σήμερα οι Γερμανοί καλούνται να βάλουν το χέρι στην τσέπη. Η κατανομή στην Ευρώπη ήταν άνιση: στη Γερμανία οι μισθοί ήταν στα ύψη, ενώ σε άλλες χώρες ήταν πολύ χαμηλοί. Ενώ λοιπόν δεν είναι υπαίτια η Γερμανία για ό,τι συμβαίνει σήμερα, ωστόσο δεν είναι άδικο οι Γερμανοί να δίνουν χρήματα για να βρουν τα πόδια τους οι υπόλοιπες χώρες. Για να καταλάβετε, δέκα οικογένειες στη Γερμανία έχουν περιουσία που αγγίζει τα 124 δισεκατομμύρια ευρώ. Τριάντα πέντε εκατομμύρια άνθρωποι έχουν 104 δισεκατομμύρια. Αυτό δείχνει πόσο μεγάλη είναι διαφορά ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους στη χώρα. Και το χάσμα μεγαλώνει όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά παντού. Είναι η αρχή του καπιταλισμού. Να γιατί πρέπει πάντα να υπάρχει μια κριτική πλευρά των πραγμάτων. Υπάρχουν μοχλοί που, αν τους κινήσουμε σωστά, μπορούν να γίνουν σωστά κάποια πράγματα.
Ο οικονομικός είναι ο καινούργιος παγκόσμιος πόλεμος;
Ο οικονομικός πόλεμος πάντα υπήρχε. Όλα εξαρτώνται από τους Αμερικάνους, και αυτό ανέκαθεν συνέβαινε. Γι' αυτό είναι σημαντικό να δοθεί προτεραιότητα στον πολιτισμό, για να πάρουν τα πράγματα μιαν άλλη τροπή.
+ Στην ελληνική γλώσσα, κυκλοφορούν τα βιβλία: Παραδείγματος χάριν: O ναζί αδελφός μου, εκδόσεις Καστανιώτη 2007 | Τι είναι πραγματικά φασισμός;, εκδόσεις Τροπή 2003 | Το φιδόδεντρο, εκδόσεις Καστανιώτη 2002 | Ποιος ανακάλυψε το λουκάνικο με κάρι, εκδόσεις Καστανιώτη 1998.
