Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως / Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου

Ο δρ Καλντερόν είναι μια σύγχρονη κριτική φωνή στο Ισραήλ. Διαθέτει την οπτική ενός ενεργού πολίτη μιας οποιασδήποτε χώρας, οι συντεταγμένες της οποίας κινούνται στις έννοιες θρησκεία, πατρίδα, πόλεμος, ειρήνη, περιπλοκότητα. Κάτι σαν εμάς.

Τέσσερις πολιτιστικοί σταθμοί διαμόρφωσαν την κουλτούρα μιας χώρας πολύ κοντά σε μας, με προβλήματα όμοια με τα δικά μας - αλλά με περισσή κρατική αυτοπεποίθηση, που μας διαφοροποιεί από τη γείτονα χώρα.
Στα μέσα Ιουλίου, ο δρ Νισσίμ Καλντερόν βρέθηκε στην Κύπρο για μια διάλεξη με θέμα το ταξίδι της κουλτούρας του Ισραήλ μέσα από τέσσερις καλλιτέχνες και τα έργα τους: ένα γλύπτη, ένα ποιητή, ένα μουσικό και ένα συγγραφέα. Είκοσι δύο χρόνια προηγουμένως, ο δρ Καλντερόν ήταν ένας από τους πολλούς Ισραηλινούς που έρχονται στη χώρα μας κάθε χρόνο για να τελέσουν το γάμο τους εδώ. Όχι για το... εξωτικό του πράγματος.

Ποια είναι η κουλτούρα του Ισραήλ; Πώς θα την καθορίζατε;
Η κουλτούρα του Ισραήλ είναι η κουλτούρα καταρχήν μιας χώρας Εβραίων στην πλειονότητά της και Αράβων ως μειονότητας [20%]. Έχουμε λοιπόν, αρχικά, δύο κουλτούρες. Έπειτα, ανάμεσα στους Εβραίους, έχουμε τον εκμοντερνισμό τους ο οποίος επήλθε μετά από πολλές γενιές. Οι Εβραίοι καθορίζονταν μόνο από τη θρησκεία τους.
Υπάρχουν έθνη όπου συνυπάρχουν πολλές θρησκείες. Οι Γερμανοί, για παράδειγμα, οι πλείστοι είναι προτεστάντες, υπάρχουν όμως και πολλοί καθολικοί. Οι Εβραίοι ήταν αποκλειστικά μιας θρησκείας πολύ δυνατής.

Όπως οι Έλληνες με τον Χριστιανισμό.
Ακριβώς, έχετε δίκαιο. Τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν οι Εβραίοι που είναι άθεοι, όπως εγώ. Και που καθορίζουν τον εαυτό τους ανάλογα με την κοινοτική τους ζωή, όχι με τη θρησκεία. Δημιουργείται, έτσι, μια νέα πολιτιστική τάση: υπάρχει ο θρησκευτικός και ο κοσμικός πολιτισμός.
Η θρησκεία βασιζόταν στην ιδέα ότι ένας Εβραίος από την Υεμένη και ένας Εβραίος από τη Γερμανία και ένας τρίτος από την Αμερική, θα έχουν κάτι κοινό. Για να χτιστεί αυτό το κοινό κάτι, υπάρχουν και άλλες προσμίξεις, γιατί ο κάθε Εβραίος έζησε στην κάθε χώρα για δεκαετίες. Ο καθένας ανέπτυξε τη δική του γλώσσα, για παράδειγμα. Τα εβραϊκά [hebrew] ήταν μόνο για τα θρησκευτικά κείμενα. Ο κόσμος δεν μιλούσε εβραϊκά. Μιλούσαν είτε άλλη γλώσσα ή την ιουδαϊκή [jewish]: υπάρχει μια εβραϊκή-γερμανική-πολωνική γλώσσα, που ονομάζεται yiddish [σ.σ. γνωστότερη σε εμάς ως γερμανοεβραϊκή διάλεκτος].
Η πρόγιαγια μου, που ήταν Ελληνίδα, μιλούσε τη γλώσσα των λατίνων. Δεν γνώριζε καλά ελληνικά γιατί οι Εβραίοι ζούσαν απομονωμένοι.
Για να δημιουργηθεί, λοιπόν, η κοινή κουλτούρα, υπήρξε o μετασχηματισμός μιας αρχαίας γλώσσας, της εβραϊκής [hebrew], σε γλώσσα της καθημερινότητας.
Έτσι, η ισραηλινή κουλτούρα είναι κι ένα μείγμα από πολλές κουλτούρες μαζί, με ένα κυρίαρχο κοινό στοιχείο: τη γλώσσα. Και βεβαίως υπάρχουν πολλές εσωτερικές πολιτισμικές διαμάχες, γιατί υπάρχει μεγάλη ένταση ανάμεσα στους θρησκευόμενους και μη θρησκευόμενους Εβραίους.
Άλλο στοιχείο της ισραηλινής κουλτούρας είναι η μειονότητα των Αράβων αλλά και η κατάσταση του πολέμου. Ο πόλεμος έχει πολύ βαθιές συνέπειες στην κουλτούρα.
Συν ο αντισημιτισμός, ένα μεγάλο πρόβλημα με πολλές καταστροφές, όπως το Ολοκαύτωμα, για το οποίο θα έλεγα ότι οι Εβραίοι βρήκαν δύο μεγάλες λύσεις: η πρώτη ήταν η αμερικανική λύση, κατά την οποία ένας Εβραίος μπορούσε να αποκτήσει αμερικανική υπηκοότητα, όπως οι Αφροαμερικανοί, οι Ιταλοαμερικανοί, οι Ελληνοαμερικανοί. Με λίγα λόγια, πρώτα απ' όλα είναι Αμερικανοί πολίτες και ύστερα Εβραίοι. Η δεύτερη λύση ήταν η εξής: όλοι οι Εβραίοι από διάφορα μέρη του κόσμου ξαφνικά ζούσαν σε μια κοινή χώρα. Για μας, το να είναι κανείς Εβραίος σημαίνει να επιλύει τις διαφορές του στη δημόσια σφαίρα, αντίθετα με την Αμερική. Υπάρχει ένας νόμος, ο νόμος της επιστροφής, ο οποίος αποδέχεται οποιοδήποτε Εβραίο απ' όπου κι αν προέρχεται στον κόσμο, για να είναι Ισραηλινός πολίτης. Αυτό είναι το θεμέλιο της κοινωνίας μας, γιατί δημιουργήθηκε ως λύση για τους διωκόμενους Εβραίους. Ο νόμος, όμως, δεν αποδέχεται τη θρησκευτική ιδιότητα του Εβραίου. Σύμφωνα με τους θρησκευτικούς νόμους, οποιοσδήποτε είναι Εβραίος αν έχει Εβραία μητέρα. Αυτό όμως δημιουργεί προβλήματα, καθώς όσοι έχουν μόνο πατέρα Εβραίο, δεν είναι Εβραίοι. Και φτάνουμε στους γάμους στην Κύπρο: εγώ παντρεύτηκα εδώ πριν από 22 χρόνια. Δεν είμαι θρησκευόμενος. Δεν ήθελα οι ραβίνοι να έχουν λόγο στο γάμο μου. Έτσι, παντρεύτηκα σε μια άλλη χώρα και επιστρέφοντας στο Ισραήλ, ήμουν αναγνωρισμένος διά νόμου ως παντρεμένος.

Τι σημαίνει λοιπόν να είσαι Εβραίος; Τι σημαίνει να υπάρχει μια γεωγραφία που σε καθορίζει;

Το ξέρετε καλά εσείς εδώ: αυτό το κομμάτι γης είναι ελληνικό, εκείνο το κομμάτι γης είναι εβραϊκό, το άλλο κομμάτι γης είναι αραβικό.Και έτσι προκύπτουν μια σειρά από προβλήματα. Καταλήγοντας, η ισραηλινή κουλτούρα είναι η αντανάκλαση του εκμοντερνισμού των Εβραίων που έγιναν πολίτες ενός εβραϊκού κράτους.

Πώς μπορεί, λοιπόν, ένας γλύπτης, ένας ποιητής, ένας μουσικός και ένας συγγραφέας να αλλάξει τον πολιτιστικό χάρτη μιας χώρας;
Καταρχήν, επειδή για πολλές γενιές οι Εβραίοι δεν είχαν βασιλιάδες, κυβερνήσεις, έδαφος, είχαν ραβίνους, και η υπόσταση της εβραϊκής Δεξιάς είναι πολύ υψηλά γιατί συνεχίζει την εξουσία/κύρος του ραβίνου. Για τους μη θρησκευόμενους Εβραίους, όταν άρχισαν να γράφονται μη θρησκευτικά κείμενα, όπως ποίηση, τραγούδια, μυθιστορήματα, αυτό ήταν η ανακήρυξη ενός είδους ανεξαρτησίας. Κι αυτό, γιατί γραφόταν λογοτεχνία σε μια γλώσσα που κάποτε ήταν αποκλειστικά θρησκευτική. Αν διαβάσετε το τελευταίο βιβλίο του Ντέιβιντ Γκρόσμαν, θα δείτε να γράφει τι σημαίνει να ζεις για 100 χρόνια σε έναν συνεχή πόλεμο, για έναν 'εθνικό αγώνα'. Τι σημαίνει να είσαι γονιός όταν ο γιος σου θα πάει στο στρατό. Η λογοτεχνία και ο πολιτισμός αντανακλούν αυτά τα ζητήματα. Υπάρχει μια δραματική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούσε ένας λογοτέχνης τα εβραϊκά τη δεκαετία του '20, τη δεκαετία του '70 και σήμερα. Η κουλτούρα είναι, λοιπόν, πολύ σημαντική γιατί αντανακλά την πολυπλοκότητα όλων των δεδομένων πηγών. Κάποιοι λογοτέχνες, κάποιοι ζωγράφοι, κάποιοι μουσικοί φέρνουν τις δικές τους επιρροές, μπολιάζουν την υφιστάμενη κουλτούρα και την κάνουν ενδιαφέρουσα.

Ο πρώτος σταθμός στο ταξίδι της ισραηλινής κουλτούρας ξεκινά το 1938, δέκα χρόνια πριν την ανεξαρτησία του Ισραήλ και ενδιαμέσως της αραβικής επανάστασης του 1936-39.
Ναι, ξεκινώ από το παράδειγμα του Μουσείου του Ισραήλ, το οποίο φιλοξενούσε μια εικαστική έκθεση με έργα ζωγραφικής και γλυπτικής. Το πρώτο έργο σε αυτή την έκθεση, το οποίο επίτηδες τοποθετήθηκε με τρόπο ώστε όποιος ήθελε να δει την έκθεση, να περάσει πρώτα απ' αυτό, είναι ένα έργο με τίτλο Nimrod [σ.σ. Νεμρώδ].

Σταθμός 1: Ο Νεμρώδ

Αυτό το όνομα εμφανίζεται σε δύο γραμμές στη Βίβλο. Οι Εβραίοι δεν θεωρούσαν ποτέ τον Νεμρώδ ως Εβραίο. Κατ' ακρίβεια, ήταν πάντα ο εχθρός του Ιουδαϊσμού. Στις ερμηνείες της Βίβλου αργότερα, ο Νεμρώδ ήταν ο εχθρός του Αβραάμ, του πρώτου που έχτισε τον Ιουδαϊσμό. Το 1938, αυτό το γλυπτό έκανε την εξής δήλωση: αυτή θα είναι η εικόνα του νέου Εβραίου, ενός Ισραηλινού ενάντια στους προγόνους. Γιατί τα πάντα στα χαρακτηριστικά του Νεμρώδ είναι ανταγωνιστικά προς τον Ιουδαϊσμό. Ο ίδιος μοιάζει με τα αρχαία αγάλματα των Αιγυπτίων. Έχει στον ώμο ένα γεράκι, που δηλώνει πως είναι δεμένος με τη φύση και τη γεωγραφία του τόπου απ' όπου προέρχεται. Μοιάζει με είδωλο που λάτρευαν οι πιστοί. Και αποκαλύπτει το γυμνό σώμα. Όλα αυτά τα στοιχεία δεν έχουν καμία σχέση με τον Ιουδαϊσμό. Για τη δημιουργία του γλυπτού, ο γλύπτης Γιτζχάκ Ντάνζιγκερ [Yitzhak Danziger] χρησιμοποίησε αμμόλιθο, υλικό της γης. Το γλυπτό δήλωνε ότι ανήκει στη γεωγραφία, στον τόπο του, οπότε υπήρξε ένα μικρό κίνημα καλλιτεχνών που υποστήριζαν πως δεν είναι Εβραίοι αλλά Κανάαναϊτς [σ.σ. οι Κανάαναϊτς ήταν μέλη του μικρού αλλά με μεγάλη επιρροή κινήματος Canaanism, που ήθελε τη δημιουργία ενός εβραϊκού έθνους το οποίο δεν θα περιορίζεται στους Εβραίους αλλά θα περιλαμβάνει τον αραβικό πληθυσμό της Μέσης Ανατολής]. Ο Νεμρώδ είναι κυνηγός, φέρει στην πλάτη του ένα ξίφος, είναι πολεμιστής. Υπενθυμίζει πως οι Εβραίοι αρνούνταν για πολλά χρόνια να είναι πολεμιστές και υπέφεραν πολλά δεινά γιατί δεν είχαν ξίφη. Δηλώνει, λοιπόν, πως αν θέλουμε να επιβιώσουμε, θα πρέπει να έχουμε ξίφη, ακόμη κι αν δεν τα χρησιμοποιήσουμε ποτέ. Αυτή είναι η διακήρυξη ενός ανταγωνιστικού, προκλητικού νέου Εβραίου.

Ποια ήταν η αντίδραση σε αυτή την έκθεση; Μέχρι το '20, κανένας Εβραίος δεν ονόμαζε τα παιδιά του Νεμρώδ. Ήταν το όνομα του εχθρού. Σήμερα, πολλοί έχουν αυτό το όνομα. Κατ' ακρίβειαν, η απόφαση ενός γονιού να ονομάσει το παιδί του Νεμρώδ δήλωνε πως είναι επαναστατικός.


Σταθμός 2: Ο Ναθάν Άλτερμαν

Ένα χρόνο μετά την παρουσίαση του γλυπτού, ο Άλτερμαν εξέδωσε μια συλλογή ποιημάτων με τίτλο "Τα αστέρια εκτός". Θεωρείται μέχρι σήμερα ένας από τους σημαντικότερους Ισραηλινούς ποιητές. Αντίθετα με τους Κανααναϊστές, οι οποίοι μισούσαν τους προγόνους τους, ο Άλτερμαν έλεγε πως δεν υπάρχει λόγος να τους μισούμε. Η ποίησή του αναφέρεται σε έναν Εβραίο φλανέρ, έναν περιηγητή. Ο ίδιος έλεγε ότι είμαστε φιλελεύθεροι, είμαστε ευαίσθητοι, αγαπάμε τη φύση, την ομορφιά, τη σεξουαλικότητα, αλλά δεν χρειάζεται να είμαστε συνδεδεμένοι με οτιδήποτε αρχαϊκό.
Ας μην συνδέουμε τον πολιτισμό με όσα έχουν να κάνουν πριν από εκατοντάδες χρόνια αλλά με το νόημα που έχει στη ζωή μας. Μας έδειξε ότι μπορούμε να είμαστε περισσότερο από Εβραίοι, χωρίς να υιοθετούμε αυτή τη σχεδόν φασιστική στάση ότι είμαστε μια αρχαία φυλή και πρέπει να ανακτήσουμε την αίγλη της [σ.σ. σύμφωνα με την Wikipedia, συναντάμε τις ρίζες του Καναανισμού στο κίνημα του ιταλικού φασισμού, που δεν ήταν τόσο αντισημιτικό όσο ο γερμανικός φασισμός].
Ο Άλτερμαν ήταν υπέρ της ανοιχτοσύνης. Παρακίνησε τους Ισραηλινούς να περιπλανηθούν και να μάθουν τη χώρα τους.

Σταθμός 3: ο Meir Ariel

Ο τραγουδοποιός Meir Ariel [σ.σ. τη βιογραφία του οποίου συγγράφει αυτή την στιγμή ο δρ Καλντερόν] ξεκίνησε να τραγουδά το '67. Την ίδια χρονιά ήταν νεαρός στρατιώτης στον Πόλεμο των Έξι Ημερών, παίρνοντας μέρος στην αιματηρή μάχη της Ιερουσαλήμ. Το 1967 κυκλοφόρησε από άλλο μουσικό το τραγούδι "Ιερουσαλήμ από χρυσάφι" όπου παρουσιαζόταν η Ιερουσαλήμ με έναν πολύ ιδεαλιστικό τρόπο. Ο Αριέλ ήταν θυμωμένος. Είχε χάσει τους φίλους του στον πόλεμο. Έτσι, πήρε την κιθάρα του και τραγούδησε το "Ιερουσαλήμ από ατσάλι", αλλάζοντας τα λόγια του επιτυχημένου τραγουδιού που προηγήθηκε. Σ' αυτό το τραγούδι έλεγε πως ο πόλεμος δεν έχει τίποτα το όμορφο, αλλά ποτίζεται με αίμα και με τα δάκρυα των μανάδων. Έγινε, λοιπόν, διάσημος διαμαρτυρόμενος απέναντι στην επικρατούσα τάση υπερπατριωτισμού των Ισραηλινών. Ο Meir Ariel ήταν ένας από τους πρώτους εναντίους στην κατοχή της Παλαιστίνης, ενώ μετά από αυτό το τραγούδι, έγινε διάσημος για την ποίηση στα τραγούδια του. Ήταν, έτσι κι αλλιώς, από τους πρώτους τραγουδοποιούς, γιατί δεν υπήρχαν τραγούδια με κάποιο βαθύ νόημα μέχρι τότε. Η μουσική ήταν ελαφρά ψυχαγωγία. Ο ίδιος ήταν 'ερωτευμένος' με τα τραγούδια του Μπομπ Ντίλαν, τα οποία είναι γραμμένα για διαμαρτυρία, για στοχασμό και όχι για ψυχαγωγία. Πολλοί τον χαρακτηρίζουν ως τον "Ισραηλινό Ντίλαν". Έτσι, ο Αριέλ, μετά τον Νεμρώδ και τον Άλτερμαν, δήλωσε πως ίσως πρέπει να σταθούμε και να στοχαστούμε.

Σταθμός 4: ο A. B. Γεοσούα

Ο διάσημος Ισραηλινός συγγραφέας Αβραάμ Β. Γεοσούα έγραψε το μυθιστόρημα "Ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας", ένα ιστορικό μυθιστόρημα για τους Εβραίους της Ισπανίας και κυρίως της Νότιας Αφρικής το έτος 1000. Ξεκινώντας από όλη την υστερία του millennium [το 2000], τον φόβο των ανθρώπων και τις προκαταλήψεις, μίλησε για ένα άλλο μιλένιουμ, δίνοντας παράδειγμα από προβλήματα που έζησαν και επέλυσαν οι Εβραίοι τότε. Ο Γεοσούα μιλούσε για την προοπτική μέσα από το έργο του, η οποία δίνει κάποια ελπίδα.

Και σήμερα

Ποιος είναι ο νέος σταθμός; Πού βρισκόμαστε τώρα;

Πολιτικά, είμαστε στη χειρότερη θέση. Γιατί τόσο στην πλειοψηφία των Εβραίων όσο και των Παλαιστινίων υπάρχει απόγνωση για την πιθανότητα επίλυσης του προβλήματος. Και οι δύο πλευρές έχασαν την ευκαιρία του Όσλο [Συμφωνίες του Όσλο, 1993] και δεν έφεραν την ειρήνη. Από τη μια η εκτόξευση πυραύλων από το Ισραήλ, από την άλλη η ανένδοτη Χαμάς, η ειρήνη φαντάζει απίθανη. Επιπλέον, η κοινωνία του Ισραήλ δεν δημιουργήθηκε μόνο ως χωνευτήρι πολιτισμών, υπήρχε και ένα κοινωνικό στοιχείο: ήταν η πιο δίκαιη κοινωνία στον δυτικό κόσμο. Γιατί; Φροντίζαμε για τη στέγη, την παιδεία, την τροφή, την υγεία. Δημιουργήθηκε ένα κράτος προνοίας διαφορετικό. Το ένα τρίτο της ισραηλινής οικονομίας ανήκε στις συντεχνίες. Υπήρχε μια σοσιαλιστική δημοκρατία. Από το '70, αποδεχτήκαμε τον θατσερισμό και την ελεύθερη αγορά και το κράτος προνοίας διαλύθηκε. Η ισραηλινή κοινωνία μετατράπηκε σε μια πολωμένη κοινωνία με ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στους πολύ πλούσιους και τους πολύ φτωχούς. Μόνο η Αμερική μάς ξεπερνά σε αυτό το χάσμα, παγκόσμια. Έτσι ξεκίνησε ένα κίνημα διαμαρτυρίας. Υπάρχει λοιπόν απόγνωση για την ειρήνη και απόγνωση για την κοινωνία. Την ίδια ώρα, όμως, υπάρχει ελευθερία πολιτικών τοποθετήσεων. Φωνάζουμε ο ένας στον άλλο αλλά υπάρχει η συμφωνία της διαφωνίας. Και αυτό είναι πολύ καλό για τους καλλιτέχνες. Παίρνοντας, λοιπόν, τη συμβουλή του Γεοσούα για να έχουμε προοπτική: ναι, οι καιροί είναι δύσκολοι, όμως αλλάζουν κι αυτοί. Οι τραγωδίες δεν επιλύονται γρήγορα. Οι καιροί είναι επίμονοι, πεισματικοί. Κι εμείς οφείλουμε να συνεχίσουμε να βαδίζουμε με ελπίδα και προοπτική προς την ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη και την εξέλιξη του πολιτισμού.