Συνέντευξη στην Χριστίνα Λάμπρου

Σύνορα, οδοφράγματα, όρια, πλαίσια και φραγμοί ανιχνεύονται, υπερπηδώνται ή / και παραβιάζονται. Εν όψει της Through the Roadblocks τέσσερις από τους οργανωτικούς συντελεστές καταθέτουν τις δικές τους σκέψεις και ερμηνείες της έννοιας αυτής με τις άπειρες εφαρμογές. Η Helene Black και ο Γιάννης Κολακίδης εκ μέρους του NeMe, ο Νικόλας Δευτεράς ο οποίος έχει συνεργαστεί με τον SreckoHorvatγια να συντονίσει στην Κύπρο το πρόγραμμα του διεθνούς συνεδρίου και ο Αντώνης Δανός, συν-επιμελητής και συμμετέχων στην έκθεση προσφέρουν διευκρινήσεις.  

Τι είναι αυτό που σας οδήγησε στην επιλογή του θέματος;

Helene Black: Αρχικά, το 2008, το πρότζεκτ αυτό εστιαζόταν στην εξερεύνηση του λόγου και της γλώσσας και πώς αυτά επηρεάζουν υποκειμενικές αντιλήψεις περί εθνικής πολιτιστικής ταυτότητας. Επιπρόσθετα, το σκεπτικό επικεντρωνόταν στο πώς αυτές οι ιδέες μεταδίδονται πέρα από γεωγραφικά όρια, πώς μεταλλάσονται σε διαμοιραζόμενες πιθανότητες, παρ΄όλο που ο τρόπος που βιώνονται δεν είναι πάντα άμεσος. Η σημερινή δομή του Through the Roadblocks υπέστη σημαντικές μετατροπές και εμπλουτίστηκε, τόσο εννοιολογικά όσο και δομικά, μέσα από την πολύτιμη συνεργασία μας με τους Peter Lyssiotis και George Alexander, οι οποίοι είναι οι συν-εισηγητές αυτού του πρότζεκτ. Αποφασίσαμε να διευρύνουμε το πεδίο και το σημείο εστίασης έτσι ώστε να ενθαρρύνουμε προσωπικές μεταφράσεις και ανταποκρίσεις της πληθώρας των οδοφρογμάτων, που όχι μόνο είναι διακριτές αλλά και βιώνονται. Στο παρόν στάδιο, αυτά τα οδοφράγματα, όχι μόνο αντικρίζουν την Κύπρο, αλλά καθρεφτίζουν την αστάθεια και την έλλειψη προγνωσιμότητας ολόκληρου του κόσμου. Ίσως αυτή είναι η παγκόσμια κρίση, συμπεριλαμβανομένων των συγκλονιστικών οικονομικών και περιβαλλοντικών καταστροφών, που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τα δικά μας οδοφράγματα σε ένα ευρύτερο και πιο ανθρώπινο πλαίσιο. Θα ήθελα να ολοκληρώσω την απάντησή μου στην ερώτησή σας με μια δήλωση του Peter Lyssiotis: «Το Through the Roadblocks στέκεται στο σταυροδρόμι όπου οι πολιτισμοί αναμειγνύονται και υποστηρίζει πως το να ζεις σε ένα απερίσκεπτο παρόν είναι αδύνατο. Το πρότζεκτ αυτό τοποθετείται σε μια συγκεκριμένη περιοχή˙ στοχεύει στο να κατανοήσει αυτά τα μέρη και να επισημάνει τις ιδέες που έχουν δώσει μορφή σε αυτές τις τοποθεσίες -  αλλά για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει να γίνει σε σχέση με άλλα μέρη.»

Πως μπορούμε να αντιληφθούμε την έννοια του οδοφράγματος στην Κύπρο σήμερα;

Helene Black: Eίναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουμε εις βάθος τα διάφορα είδη «οδοφραγμάτων» που υπάρχουν στην Κύπρο. Δυστυχώς, το μόνιμο θέμα του «Κυπριακού Προβλήματος», που τώρα συντροφεύεται με το τυραννικό «Οικονομικό Πρόβλημα», δεν αφήνει περιθώρια για μια δημόσια, σφαιρική και τεκμηριωμένη συζήτηση γύρω από άλλες μορφές οδοφραγμάτων που υπάρχουν στην κοινωνία μας. Θέματα όπως ο σχηματισμός στερεοτύπων και ο ρατσισμός, ο νεποτισμός και η διαφθορά, η αιφνίδια έκρηξη μιας ακραίας μορφής εθνικισμού, η ανικανότητα της υποδομής του δημοσίου, η κακομεταχείρηση των πολιτικών δικαιωμάτων, η εκμετάλλευση των οικιακών βοηθών και πολλά άλλα, πιστεύεται σήμερα πως είναι υποδεέστερης σημασίας. Όμως, θα έπρεπε να ενστερνιστούμε εξ ίσου όλα αυτά τα ζητήματα, εάν επιθυμούμε η κοινωνία μας να γίνει περισσότερο ανεπτυγμένη και ισορροπημένη, έχοντας ενεργούς πολίτες.

Αντώνης Δανός:Μεταξύ 1974 και 2003, η κυπριακή πράσινη γραμμή, λειτουργούσε κυρίως ως φραγμός που απαγόρευε το ‘πέρασμα’, με αναπόφευκτη εξαίρεση τους ήχους – εμβληματικό παράδειγμα της ‘διάβρωσης’ αυτής, οι ήχοι από τον μιναρέ και το καμπαναριό, εκατέρωθεν της «διαχωριστικής γραμμής».

Από το 2003 και μετά, με το «άνοιγμα των οδοφραγμάτων», η ‘γραμμή’ αυτή απόκτησε το επιπρόσθετο, για μένα, ενδιαφέρον ως ‘πέρασμα’. Όχι μόνο ως ένα – διαχωριστικό – όριο το οποίο διασταυρώνεις, αλλά και ως ‘χώρος’ πολλαπλών διασταυρώσεων και περασμάτων. Τόσο το ‘τελετουργικό’ της διαδικασίας περάσματος, όσο και ως ‘χώρος’ ρευστότητας που αντιστέκεται σε καθορισμένο [προσδι]ορισμό.

Γιάννης Κολακίδης: Η έννοια των οδοφραγμάτων στην Κύπρο συνήθως συνδέεται άμεσα με την Πράσινη Γραμμή. Το project αυτό - όπως και τα άλλα projects του NeMe - διερευνά τις έννοιες με ένα ευρύτερο, διεθνή τρόπο. Ως εκ τούτου, τα οδοφράγματα θα μπορούσαν να ερμηνευθούν με πολλούς τρόπους, ανάλογα με την κοινωνικο-πολιτικο-οικονομική κουλτούρα του κάθε ατόμου. Στην Κύπρο - πέρα από την Πράσινη Γραμμή - υπάρχουν πολλά μπλόκα. Η αποτυχία της οικονομίας σε συνδυασμό με την άνοδο του κόστους ζωής δημιούργησαν μια νέα κατηγορία στερημένων ατόμων, ανήκουστο στο νησί για δεκαετίες. Δεδομένου ότι τα χρήματα λιγοστεύουν, το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας που παραδοσιακά βασίζεται γύρω από την «οικογένεια» είναι, επίσης, είδος υπό εξαφάνιση και τα ραδιοτηλεοπτικά κανάλια σφύζουν από ανθρώπους που αναζητούν άμεση βοήθεια. Υπάρχουν, επίσης, τα θέματα του ρατσισμού, της ομοφοβίας και το χάσμα μεταξύ εκείνων που βρίσκονται στην εξουσία και εκείνων που 'δεν'. Αυτά δημιουργούν τεχνητά οδοφράγματα για μέρος του πληθυσμού μας. Κατά έναν περίεργο τρόπο, η Πράσινη Γραμμή έχει ήδη μετατραπεί σε ένα τουριστικό προορισμό, προσελκύοντας επισκέπτες που "επιθυμούν" να τη βιώσουν. Ο καθένας από εμάς γοητεύεται με το να βλέπει τους χώρους όπου η ιστορία έχει λάβει χώρα. Άλλωστε, ο "πολεμικός τουρισμός" είναι μέρος του πολιτιστικού-τουριστικού προϊόντος κάθε χώρας. Μπορούμε να πούμε ότι το αίσθημα του να επισκέπτεσαι το τείχος του Βερολίνου τη δεκαετία του '80, ή την τοποθεσία του Βατερλώ ή ακόμα και τον Αχυρώνα του Λιοπετρίου, δε διαφέρει. Όλοι ζούμε στην παρουσία της ιστορία μας, αλλά η πραγματική μας ζωή δε διέπεται από αυτήν. Κατά την άποψή μου, διέπεται από δυνάμεις της κοινωνίας μας που δεν επιβάλλονται από καμία εξωτερική δύναμη. Νομίζω ότι είναι και αυτά τα οδοφράγματα που θα πρέπει να εκθέσουμε και να επιλύσουμε.

Νικόλας Δευτεράς:Το οδόφραγμα παραμένει ως πραγματικότητα επί του εδάφους της Κύπρου. Τη ίδια ώρα οι επιπτώσεις του όσον αφορά το συμβολικό το οποίο κατ’ επέκταση έχει επιπτώσεις στην πραγματικότητα είναι πολλές: τροφοδοτώντας το εθνικιστικό ιδεολόγημα –που είναι και σε ένα βαθμό παράγοντας ανασταλτικός προς την επίλυση του πολιτικού προβλήματος -  φράσσει την όποια οδό προς την ουσιαστική αντίληψη σωρείας κοινωνικών αντιθέσεων.

Σας απασχόλησε καθόλου η «ελκυστικότητα», ο «εξωτισμός» του θέματος της διαίρεσης της Κύπρου; Θεωρήσατε επικίνδυνο το να ασχοληθέιτε με ένα τέτοιο θέμα; Πως διαχωρίζεται αυτή την διογάνωση από προηγούμενες απόπειρες;

Helene Black: Πιστέυω πως δεν είναι σωστό να προσκολλούμε ένα στοιχείο εξωτισμού στο οποιοδήποτε οδόφραγμα, το οποίο συνήθως είναι ένα είδος εμποδίου που έχει ως σκοπό την καταπίεση ή τον αποκλεισμό. Για εμένα, ο εξωτισμός του «άλλου» δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ευροκεντρικό κατάλοιπο της αποικιοκρατίας, που υποδεικνύει της ζωτικής σημασίας αναγκαιότητα για μια παραγωγική μετα-αποικιοκρατική συζήτηση στην Κύπρο.  Από αυτή την πλευρά, η βραδυνή διάλεξη της Gayatri ChakravortySpivak είναι υψίστης σημασίας και η συνεισφορά της θα είναι μεγάλη στην κυπριακή μετα-αποικιοκρατική συζήτηση.

Αντώνης Δανός: Η δική μου προσέγγιση – και αυτή των καλλιτεχνών με τους οποίους συνεργαστήκαμε για τα έργα που θα παρουσιαστούν και στην έκθεση – μπορεί να περιγραφτεί σε δύο άξονες. Στο βαθμό που αφορά στη «διαίρεση της Κύπρου», η ‘γραμμή’ αυτής της διαίρεσης μας απασχόλησε περισσότερο για αυτά που επιτρέπει ή/και που ιδεολογικά συμβολίζει παρά για αυτά που ‘απαγορεύει’. Άρα η προσέγγιση μας αφορά στις διασταυρώσεις, στο σμίξιμο, αλλά και στο παράλογο έως γελοίο στοιχείο που εμπεριέχεται στην ρητορική περί διαίρεσης και οδοφραγμάτων. Ο άλλος άξονας αφορά όχι στην Κύπρο ειδικά, αλλά γενικότερα στην ευρύτερη κατάσταση/πραγματικότητα «παγκοσμιοποίησης» όπου όρια/σύνορα/οδοφράγματα ‘ακυρώνονται’: η «οικονομική κρίση» από την Ιρλανδία ως την Κύπρο, τα πλοιάρια και τα εμπορικά κοντέινερ με στοιβαγμένους «λαθρομετανάστες», το ‘κύκλωμα’ της τέχνης…

Γιάννης Κολακίδης: Όπως προανέφερα, τα «οδοφράγματα» στον τίτλο του project δεν παραπέμπουν μόνο στην Πράσινη Γραμμή, αλλά καθώς ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής της τέχνης εδώ εμπνέεται άμεσα από αυτήν, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη δύναμη που ασκεί στους Κύπριους καλλιτέχνες.

Το θέμα του «διαιρεμένου νησιού» είναι πράγματι ένα θέμα που μας αφορά, αν και καλό θα ήταν να πω πως αν ζούσαμε σε κάποια άλλη χώρα οι θεματικές έρευνές μας θα μπορούσαν να ήταν διαφορετικές. Το NeMe έχει ως κύριο μέλημά του τις "σύγχρονες θεωρίες και τη διασταύρωσή τους με τις τέχνες". Νομίζω ότι είμαστε η πρώτη οργάνωση με αυτό στην πρωτοβάθμια ατζέντα της, αφού πιστεύουμε ότι είναι ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί η πλαισίωση της παραγωγής της κυπριακής τέχνης, τόσο σε τοπικό, όσο και οι ερμηνείες που θα της δοθούν σε διεθνές επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι πολλές άλλες εκδηλώσεις διοργανώθηκαν με το θέμα της 'διαίρεσης' ως αφετηρία τους, δε θυμάμαι κάποιες από αυτές να έχουν προσπαθήσει να πλαισιώσουν τα έργα τέχνης, χρησιμοποιώντας οποιαδήποτε διεθνή πολιτιστική θεωρία, ή να συμπεριλάβουν ένα τόσο μεγάλο αριθμό μη Κύπριων συμμετεχόντων που κλήθηκαν να δώσουν μια ανοικτή ερμηνεία στο θέμα.

Νικόλας Δευτεράς:Ακόμα και εάν σκεφτούμε την έννοια του εξωτικού χωρίς τα βάρη των τριών περασμένων αιώνων, η διαίρεση της Κύπρου δεν είναι καθόλου εξωτική. Η ίδια η διαίρεση της Κύπρου –υπό το πρίσμα της αντιλήψεως της ως «η τελευταία διαιρεμένη χώρα στην Ευρώπη» – μπορεί να ερμηνευθεί ως ο τόπος εκείνος από τον οποίο οι Ευρωπαϊκές χώρες μπορούν να θεωρούν τις ίδιες ως να είναι ελεύθερες. Κι όμως: οδοφράγματα δεν υπάρχουν κατά μεταναστών (π.χ. τείχος στον Εύρο); Η ίδια η Ευρωπαική Ένωση δεν έχει από το 2004 κατακυρώσει το Frontex και τις σχετικές προς αυτό RABIT (Rapid Border Intervention Teams); Πώς να τις εννοήσουμε παρά ως ενισχυμένα οδοφράγματα τα οποία δίνουν υπόσταση στη θεώρηση ότι είναι τα προϊόντα που μάλλον έχουν κερδίσει την ελευθερία να διακινούνται και όχι οι άνθρωποι.

Περιφραγμένες οικιστικές μονάδες και τα συναφείς προς αυτές οδοφράγματα δεν έχουν εσχάτως επαναπροσδιορίσει τα αστικά τοπία της Ευρώπης; Τα γκέτο της εργατικής τάξης στις περιφέρειες των μεγαλουπόλεων της ΕΕ δεν είναι δομικά αναγκαία για τον καπιταλισμό που είναι στην ουσία η βάση της ΕΕ;  Μπορεί κανένας να πάει πέρα από εκεί; Μπορεί κανείς να τα «διαβεί»; Την ίδια ώρα, όπου αμφισβητείται από τον λαό η πολιτική της ΕΕ και η ΕΕ ως οργανισμός δεν μπαίνουν οδοφράγματα (με ΜΑΤ ή και συρματοπλέγματα) τα οποία μπορούν να ιδωθούν ως να αποκαλύπτουν την πραγματική σημασία που έχει η δημοκρατία για την ΕΕ;  Εάν σκεφτούμε τον άνθρωπο υπό το πρίσμα του Διαφωτισμού, σηματοδοτεί την πρόοδο. Το γεγονός ότι η ΕΕ πραγματώνει εκείνο που είχε πει ως προς την οικονομία της αγοράς η Θάτσερ( «There is no alternative”) και το κατά τον Φουκουγιάμα, ότι έχουμε φτάσει στο «Τέλος της ιστορίας» δεν μπορεί να εννοηθεί ως να ερμηνευθεί ως [προ-]οδόφραγμα;

Ο καθένας από σας έχει εργαστεί στο να διερευνήσει ή και να διευνύνει τη δική του ερμηνεία του «οδοφράγματος». Πως προβάλλει ο ρόλος της τέχνης και της έρευνας σε αυτή τη διερεύνηση;  

Helene Black: Για την απάντηση αυτής της ερώτησης θα δανειστώ τα λόγια του George Alexander, επίσης συν-εισηγητή αυτού του πρότζεκτ. «Μακάρι η τέχνη να είναι το διαβατήριο επικοινωνίας και η ζώνη επαφής μεταξύ μας. Αυτός είναι ο στόχος του Through the Roadblocks. Να επαναξιολογήσουμε τα πολιτιστικά και πολιτικά όρια. Διότι, τα χρονικά, χωρικά και εθνικά σύνορα παραμένουν πολύ πιο ευμετάβλητα από τη μνήμη. Η μνήμη επιστρέφει, ξανά και ξανά, στις ίδιες απουσίες και απογοητεύσεις. Ό,τι και να πιστεύει κάποιος για την τέχνη στις αρχές του 21ου αιώνα, εμείς θα κάνουμε στα τέλη του ακριβώς ό,τι κάνουμε και τώρα: προσπαθούμε να συνέλθουμε από το παρελθόν, προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε αρχαίες τραγωδίες που δεν μπορούν ούτε να ξεχαστούν αλλά ούτε και να επιλυθούν.»

Αντώνης Δανός: Η τέχνη [οφείλει να] λειτουργεί ‘κωδικοποιώντας’ την ‘πραγματικότητα’, εκθέτοντας τη ‘ρευστότητα’ της και, εν τέλει, την αδυναμία καθορισμού της με σταθερούς όρους, εφόσον υποσκάπτει τις ‘καταγωγές’ και τα ‘πεπρωμένα’, τα όρια και τους φραγμούς. Το ‘οδόφραγμα’ αναδεικνύεται περισσότερο ‘πορώδες’ παρά συμπαγές, όπως και, κυρίως, ως εβρισκόμενο σε μια συνεχή κατάσταση διαμόρφωσης…

Γιάννης Κολακίδης: Κατά μία έννοια ενεργήσαμε ως εισηγητές που ζήτησαν από άλλους να ερευνήσουν την έννοια του «οδοφράγματος» και να δώσουν τις δικές τους ερμηνείες. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν έχουμε μελετήσει το θέμα διεξοδικά. Η ελπίδα μου όμως, είναι ότι τα τωρινά συμπεράσματά μας θα ανατραπούν με τη συμμετοχή και συνεισφορά των ομιλητών στο συνέδριο.

Νικόλας Δευτεράς: Το οδόφραγμα είναι τόσο τόπος έρευνας όσο και πηγή τέχνης.  Η τέχνη εάν δεν την σκεφτούμε υπό το πρίσμα της υφιστάμενης κατάστασης της ως μέρος εκείνης της κουλτούρας στο άκουσμα της οποίας ο Ντεμπόρ έψαχνε το πορτοφόλι του, δεν μπορεί παρά να είναι μέσο προς αναζήτηση νοήματος μέσα  στην υπάρχουσα κατάσταση, της ανάδειξης του κατασταλμένου της φαντασίωσης που κρατά δέσμιο τον κόσμο στην ιδεολογία που άρχει. Ως τέτοια η τέχνη δίνεται να είναι εκείνη που σηματοδοτεί το οδόφραγμα – το οποίο σε μιαν παραλλαγή της ρήσεως του Μπλοχ περί της Απόγνωσης που εγκυμονεί την Ελπίδα – και συνάμα το κάλεσμα προς την δράση περάσματος του. Παράλληλα, η έρευνα, αν δεν αναπαράγει την άρχουσα ιδεολογία μέσα από μελέτες και στατιστικές για τις οποίες ο ορίζοντας είναι ότι υπάρχει, τότε μπορεί να καταστεί ως η βάση μιας πιο επισταμένης γνώσης του παρόντος και της συνειδητοποίησης δομικών αντιφάσεων.

Ο τίτλος της διοργανωσης προτείνει το οδόφραγμα και ως πέρασμα; Πως μπορύμε να φανταστούμε το χώρο αυτού του περάσματος και τη σημασία του;

Helene Black: Τα οδοφράγματα εγκαθίστανται λόγω της αβέβαιης και αποσαθρωμένης κατάστασης που επικρατεί στην επικοινωνία. Είναι λοιπόν σύνηθες για αυτά τα εμπόδια, να περιέχουν ρωγμές που τα καθιστούν, ως ένα βαθμό, πορώδη και διαπερατά. Αυτό το χαρακτηριστικό τους εκφράζει μια πιο φυσική δομή της κοινωνίας, παρά την αφύσικη που έχει επιβληθεί από στρατιωτικές δυνάμεις και πολιτικές σκοπιμότητες.  Συχνά αυτά τα εμπόδια παρουσιάζονται ως εδαφικές δικλείδες ασφαλείας και συντηρητές της ελευθερίας. Οι περισσότεροι άνθρωποι το δέχονται και είναι διατεθειμένοι να υποτάξουν τους εαυτούς τους σε αυτήν τη φαινομενικά ασφαλή αλλά συγχρόνως περιοριστική ελευθερία. Άλλοι δεν υποκύπτουν τόσο εύκολα στο διαχωρισμό ή στην απομόνωση και επιμένουν στο να κινούνται διαμέσου των οδοφραγμάτων, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν τρόπους ενοποίησης ή ανταλλαγής.  Σε αυτήν τη δυαδικότητα πιστεύω, που προσδίδει μια ενδιαφέρουσα δυναμική και ένα απροσδιόριστο σχήμα και αβεβαιότητα σε αυτές τις ζώνες, δίνοντάς τους το δικό τους λεξιλόγιο.

Αντώνης Δανός: Το πέρασμα, η ‘πορώτητα’, η διάβρωση και η υβριδικότητα αποτελούν τα βασικά στοιχεία κάθε είδους ορίων, παρά τον αντίθετο, ιδεολογικό προσδιορισμό τους. Οπότε, από ‘σύμβολο’ της πολιτικής του διαχωρισμού, της εξαίρεσης και της απαγόρευσης της όποιας πρόσβασης, μπορούμε να το ‘φανταστούμε’ ως έκφανση της – αναπόφευκτης (ακόμα και όταν υπόκειται σε ανισότητα δύναμης, συχνά με τραγικές προεκτάσεις) – ‘διασταύρωσης’ και εν τέλει της ρευστότητας και της υβριδικότητας της όποιας πραγματικότητάς μας.

Γιάννης Κολακίδης:  Όποτε υπάρχει ένα εμπόδιο υπάρχει πάντα ένας τρόπος για να το προσπεράσουμε. Ο τίτλος του project υπονοεί ότι δεν υπάρχουν οδοφράγματα που δε δύνανται να (ξε)περαστούν. Τα οδοφράγματα διαπερνούνται καθημερινά - αν και μερικές φορές όχι από τους ανθρώπους αλλά από τις ιδέες και τον πολιτισμό τους. Ουσιαστικά, ο ενδιάμεσος χώρος είναι πάντα ο πιο ενδιαφέρων καθώς είναι το σημείο πριν από την ολοκληρωτική αλλαγή.

Νικόλας Δευτεράς:Το οδόφραγμα φέρει και προκαλεί την ανάγκη περάσματος του. Ως εκ τούτου καθίσταται εκατέρωθεν και ως πέρασμα: από την μια παράνομο, όντας ένας που δεν μπορεί να τύχει διάβασης – και από την άλλη η παρανομία του περάσματος του καθίσταται το ίδιο ως πηγή ιδεών για το πέρασμα του.