Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως/Φωτογραφία: Ελένη Παπαδοπούλου
Ο Μάικ Χατζημάικλ ταξίδεψε το ποίημα του Παύλου Λιασίδη στη Γαλλία, όπου ακούστηκε στην κυπριακή, στη γαλλική, στην αγγλική και στην αραβική γλώσσα. Σκέψεις και απόψεις για τις μετακινήσεις ανθρώπων από το 1930 μέχρι σήμερα.
Στις τελευταίες σελίδες του συλλογικού τόμου "Art & Social Justice: The Media Connection"*, που κυκλοφόρησε στις αρχές του προηγούμενου χρόνου, φιλοξενείται ένα κείμενο του Μάικ Χατζημάικλ, καθηγητή στο Τμήμα Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και γνωστού ερευνητή και δημιουργού της ρέγκε μουσικής. Το κείμενό του έχει τίτλο "Ξενιτιά: η ζωή μακριά από την πατρίδα... Πάντα ξένος... Ακόμη και σε μια μακρινή γη". Το κείμενο αυτό παίρνει αφορμή από το ποίημα του Παύλου Λιασίδη "Η Ξενιδκιά" για να μιλήσει ο συγγραφέας του για θέματα μετανάστευσης ως πολιτιστικής έκφανσης.
Από τις αρχές της δεκαετίας '80, ο Μάικ Χατζημάικλ διερευνά ζητήματα ροής των μεταναστών κυρίως από και προς την Κύπρο. Στο διδακτορικό του κύριο θέμα είναι η παρουσίαση της παροικίας των Κυπρίων στο Λονδίνο από το 1878 [οπότε η Κύπρος ήταν βρετανική αποικία] μέχρι τις αρχές του 1990, μέσα από κείμενα Άγγλων συγγραφέων και φωτογράφων. Σε δεύτερο σκέλος, ο Μάικ Χατζημάικλ προσπαθούσε να διερευνήσει πώς οι Κύπριοι εκπροσωπούν τον εαυτό τους και ποια ή ποιες ταυτότητα/ες χρησιμοποιούν. "Είναι ένα πολύ περίπλοκο θέμα για μένα, το πώς 'βαφτίζεσαι', προ πάντων στην καθημερινή σου ζωή", σημειώνει ο ίδιος σε συνέντευξή του στο "Π". Παιδί μεταναστών ο ίδιος [οι γονείς του βρέθηκαν στο Λονδίνο με ένα μεγάλο κύμα μεταναστών το 1960], αντιμετώπισε τις πολλαπλές ταυτότητες που ακούσια φορτώθηκαν στην πλάτη του: Ελληνοκύπριος του εξωτερικού, Κυπραίος της Αγγλίας, Τσάρλης κ.ο.κ.
"Όταν ξεκίνησα το διδακτορικό μου το 1984, μιλούσα με τον θείο μου Μιχάλη Πουμπουρή, που τότε ήταν βουλευτής Αμμοχώστου. Ήρθα στην Κύπρο στο πλαίσιο της έρευνάς μου, ψάχνοντας κάποια στατιστικά στοιχεία και του εξήγησα το θέμα μου. Με παρέπεμψε αμέσως στο ποίημα του Λιασίδη 'Η Ξενιδκιά'. Δεν το χρησιμοποίησα τότε, αλλά έμεινε στην 'τράπεζα' της μνήμης μου. Το ποίημα λέει πως εκείνοι που φεύγουν είναι σαν ξεριζωμένο δέντρο που δεν μπορεί να μεγαλώσει σε ξένο χώμα".
"Η διαμόρφωση ενός ανθρώπου που μεταναστεύει μέχρι την αφομοίωσή του σε μια χώρα κέρδιζε πάντα το ενδιαφέρον μου", αναφέρει σε ένα σημείο του κειμένου του ο Μάικ Χατζημάικλ, "κυρίως γιατί οι ιστορίες της μετανάστευσης στα ακαδημαϊκά βιβλία αντιμετωπίζονταν ως 'προβληματικές'. Επιπλέον, καθώς εγώ ο ίδιος έζησα αυτή τη διαδικασία, μετέφερα αυτές τις εμπειρίες σε μορφές τέχνης όπως η ποίηση και η μουσική και βρήκα μέσα από αυτές έναν προσωπικό τρόπο έκφρασης".
Όλα αυτά τα ζητήματα που απασχολούν τον Μάικ Χατζημάικλ τον οδήγησαν στη συμμετοχή του σε ένα πρότζεκτ με τίτλο "Roots and Branches - Empathy and Population Flows", ένα πολυπολιτισμικό πρότζεκτ που δημιούργησε το Anna Lindh Foundation. Σε αυτό το πλαίσιο προσεγγίστηκε κάποια στιγμή ο ίδιος, αλλά και καλλιτέχνες από τη Γαλλία, το Μαρόκο και την Αγγλία. "Η αρχική σκέψη ήταν να βρούμε ένα ποίημα από καθεμιά απ' αυτές τις χώρες και να το μεταφράσουμε. Έτσι επανήλθε στη μνήμη μου το ποίημα του Λιασίδη. Το μετέφρασα από τα κυπριακά στα αγγλικά, χρειάστηκα δύο ολόκληρους μήνες. Ήταν πολύ δύσκολη διαδικασία γιατί υπάρχουν λέξεις και φράσεις στο ποίημα που δεν μεταφράζονται. Πολλοί θεωρούν ότι ο Λιασίδης δεν γίνεται να μεταφραστεί γιατί έγραφε στα κυπριακά. Διαφωνώ! Για να καταλάβει το ποίημα του κάποιος στη Γαλλία, είναι καλύτερα να το διαβάσει στη γλώσσα του. Έτσι έχουμε τη δύσκολη δουλειά της μετάφρασης. Στη μετάφραση πρέπει να προσέξεις πολύ και το νόημα. Είναι πολύ δύσκολο να το εκφράσεις σε άλλες γλώσσες, αλλά για μένα η προσέγγιση του να μην μεταφράζεται η ποίηση είναι πολύ συντηρητική. Κι όμως, είναι μια προσέγγιση που άκουσα από ανθρώπους που δεν είναι συντηρητικοί αλλά θεωρούν τους εαυτούς τους προοδευτικούς. Καθετί στην Κύπρο είναι μνημόσυνο. Συνέχεια μνημονεύουμε κάποιον. Το ίδιο γίνεται και με τους ποιητές. Όμως έπρεπε να είναι ζωντανοί οι ποιητές μας. Έπρεπε να τους έχουμε στην καθημερινή μας ζωή, όπως οι ποιητές που μεταφράστηκαν σε τόσες πολλές γλώσσες και ταξιδεύουν καθημερινά. Πήγα σε ένα κατάστημα στο Σαν Φρανσίσκο και το πρώτο βιβλίο που είδα μπροστά μου ήταν του Ναζίμ Χικμέτ στα αγγλικά!
Δεν ήταν τύχη, έπρεπε να το αγοράσω! Είναι σημαντικό οτιδήποτε κάνεις να το καταλαβαίνεις και να σε καταλαβαίνουν και να μπορείς να εκφράζεσαι σε διάφορες γλώσσες. Η τέχνη δεν είναι για το μουσείο, ή για να διδάσκεται στο δημοτικό σχολείο ή στο γυμνάσιο, ή ακόμη και στο πανεπιστήμιο και να περιστρεφόμαστε γύρω από πέντε ποιητές. Πρέπει να είναι κάτι που συνεχώς αναθεωρείται και ανανεώνεται".
Προτείνοντας το ποίημα του Λιασίδη, αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί μόνο αυτό στο εν λόγω πρότζεκτ. Έτσι "Η Ξενιδκιά" μεταφράστηκε στην αγγλική, τη γαλλική και την αραβική γλώσσα και αναγνώστηκε στη Γαλλία το 2011. Αργότερα το ποίημα έγινε η βάση και για ένα πρότζεκτ πολυμέσων.
"Ο Λιασίδης λειτούργησε ως ένα κοινό σημείο ώστε να μοιραστούμε ιδέες με έναν κοινό άξονα: τα θέματα μετανάστευσης στην Κύπρο, τη Γαλλία και το Μαρόκο είναι πολύ διαφορετικά, αλλά βρήκαμε πολλές ομοιότητες σε τραγούδια και εμπειρίες", αναφέρει σε άλλο σημείο του κειμένου του ο Μάικ Χατζημάικλ.
Ροές ανθρώπων
"Η Ξενιδκιά" του Λιασίδη λειτούργησε ως βάση για έρευνα: Εκείνοι που φεύγουν, εκείνοι που έρχονται, ο ιστορικός κύκλος. "Σήμερα, χιλιάδες άνθρωποι -κυρίως νέοι- μεταναστεύουν λόγω της κρίσης. Ο Λιασίδης έγραψε το ποίημά του το 1932-3, μετά το πρώτο μεγάλο κύμα μεταναστών που θεωρούσαν ότι θα πάνε στο εξωτερικό να δουλέψουν για λίγο καιρό και να επιστρέψουν. Επρόκειτο κυρίως για άντρες από χωριά. Οι περισσότεροι όμως δεν έρχονταν πίσω, έμεναν εκεί. Πολλοί παντρεύτηκαν, κάποιοι πέθαναν, καταγράφηκαν και αυτοκτονίες".
Παίζει ρόλο η ιδεολογία του Λιασίδη; "Η ιδεολογία του δεν ήταν άλλη από το ρίζωμά του στην Κύπρο. Αλλά κυρίως ήταν ανθρωποκεντρικός ποιητής. Δεν ήταν εθνικιστής, ήταν πολύ διαφορετική η προσέγγισή του, όπως και άλλων ποιητών, όπως ο Ανθίας, που έζησε όμως στο εξωτερικό. Η διαφορά του Λιασίδη ήταν πως έμεινε στο χωριό του, τη Λύση. Μετά τον πόλεμο βρέθηκε στον συνοικισμό του Τσιακκιλερού, στη Λάρνακα. Ο Λιασίδης δούλευε με τη γη. Κι αυτό βγαίνει στο ποίημά του, το οποίο εκφράζει την πρώτη ροή των μεταναστών από την Κύπρο, το 1930. Μεγάλο κύμα μετανάστευσης σημειώθηκε και το 1960, με την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, κι ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο μετά το 1974. Γι' αυτό θα έπρεπε να υπάρχει άλλη αντίληψη για τους μετανάστες, τουλάχιστον αυτό πιστεύουμε ως καλλιτέχνες. Κι όμως, αντί να υπάρχει κατανόηση, υπάρχει η άποψη της Χρυσής Αυγής και του ΕΛΑΜ. Καταλαβαίνω γιατί πολλοί νέοι πάνε προς εκείνη την κατεύθυνση, αλλά μπορείς να δεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη ιστορικά, για να καταλάβεις ότι ο παππούς ή ο προπάππος σου στην Αγγλία ήταν ο ξένος της τότε εποχής. Τον έπαιρναν οι μπάτσοι τις νύχτες από τους δρόμους γιατί δεν μπορούσε να εξηγήσει στα αγγλικά πού έμενε. Απλώς κοίταζε μέσα σε μια βιτρίνα τη δεκαετία του '20 ή του '30 και ο αστυνομικός έλεγε 'να τον βάλουμε μέσα'. Υπήρχαν και τα στερεότυπα που υπάρχουν για κάθε κοινότητα. Τα καθημερινά στερεότυπα: οι Κυπραίοι θεωρούνταν τεμπέληδες, ενώ ήταν το αντίθετο. Είχαν το υπόβαθρο του Λιασίδη, οι πιο πολλοί έρχονταν από τα χωριά και δούλευαν πολύ σκληρά για πολύ λίγα λεφτά. Δεν μπορείς να φανταστείς πόσα πέρασαν".
