Συνέντευξη στην Μερόπη Μωυσέως
Λίγο πριν από την κάθοδό του στην Κύπρο για τρεις παραστάσεις με το έργο "QED ή τι απέδειξε ο κ. Φάυνμαν", ο πολυσύνθετος κύριος Κοτανίδης μιλά στο "Π" για τον ρόλο του Ρίτσαρντ Φάυνμαν, του Νομπελίστα Φυσικού, χαρισματικού λέκτορα, παθιασμένου ντράμερ, ζωγράφου, γυναικά, ενός υπερδραστήριου ανθρώπου που είχε και έχει πολλά να μας μάθει.
Ποιος είναι αυτός ο Φάυμαν και τι απέδειξε; Δεν είναι ένας τυχαίος άνθρωπος. Πρόκειται για τον Νομπελίστα Φυσικό Ρίτσαρντ Φάυνμαν που βραβεύτηκε για την Κβαντική Ηλεκτρο-Δυναμική [QED], ένα χαρισματικό λέκτορα, ιδιοφυή επιστήμονα αλλά και κλόουν, που κατάφερνε να κρατά καθηλωμένο το ακροατήριό του σε κάθε του διάλεξη. Στα 25 του χρόνια δούλεψε για την κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, υπήρξε όμως και παθιασμένος ντράμερ, ερασιτέχνης ηθοποιός, δημιουργικός ζωγράφος, ονειροπόλος ταξιδιώτης, αθεράπευτος γυναικάς, ένας υπερδραστήριος άνθρωπος που συγκρούστηκε με το κατεστημένο και τη σοβαροφάνεια. Αυτός είναι ο Ρίτσαρντ Φάυνμαν. Και την πιο σύντομη αλλά ουσιαστική οδό για να τον μάθουμε την παρέχει ο Γιώργος Κοτανίδης, ο οποίος ενσαρκώνει τον κορυφαίο Φυσικό στο έργο "QED ή τι απέδειξε ο Φάυνμαν".
Πρόκειται για έναν ρόλο που διαρκεί μια δεκαετία ήδη. Τι προκλήσεις σάς δίνει για να έχει τόση διάρκεια;
Να διευκρινίσω ότι δεν παίζω τον ρόλο συνεχώς όλα αυτά τα χρόνια, τον πρωτοέπαιξα το 2004-5, το 2010 επανήλθα να κάνω περιοδεία σε όλη την Ελλάδα και τώρα ανέβασα και πάλι το έργο για να τον "αποχαιρετήσω". Επανερχόμαστε συχνά οι ηθοποιοί σε ρόλους που έχουν για μας ιδιαίτερη σημασία και ο Φάυνμαν ανήκει σε αυτήν την κατηγορία. Είναι μια προσωπικότητα που με γοητεύει πάντοτε και κάθε φορά ανακαλύπτω καινούργιες πτυχές του χαρακτήρα του. Ένας ρόλος που μου ανοίγει ένα παράθυρο προς το σύμπαν αλλά και στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Μια σημαντική πρόκληση ήταν για μένα το ότι δεν υπήρχαν έργα με επιστημονικό περιεχόμενο και τέτοιοι ρόλοι επιστημόνων στο ελληνικό ρεπερτόριο. Με γοήτευε ο Φάυνμαν αλλά ήταν για μένα ένα μεγάλο ρίσκο, δεν ήξερα αν το κοινό θα ανταποκριθεί και ήθελα να δοκιμάσω. Χαίρομαι λοιπόν που όλα αυτά τα χρόνια το κοινό ανταποκρίθηκε και ιδιαίτερα αυτήν την τελευταία φορά που ήμασταν sold out. Ήταν ένα κερδισμένο στοίχημα.
Πώς προσεγγίζει ένας ηθοποιός μια υπαρκτή προσωπικότητα; Ποια είναι τα δικά σας εργαλεία;
Τα εργαλεία είναι πάντα τα ίδια για την προσέγγιση ενός ρόλου, πρέπει να μελετήσεις το κείμενο για να τον ανακαλύψεις, να δεις τα κίνητρά του, τη δράση του, την ψυχοσύνθεσή του. Το ότι υπήρξε υπαρκτό και όχι φανταστικό πρόσωπο σημαίνει ότι υπήρχε και η ζωή του, τα βιβλία του και πολύ υλικό έξω από το έργο που όμως φωτίζει το έργο και τον χαρακτήρα. Η έρευνα μέσα και έξω από το έργο με βοήθησε να ανακαλύψω την προσωπικότητά του που έπαιξε ρόλο στην εποχή του σαν επιστήμονας και σαν δάσκαλος που ηλέκτριζε τα αμφιθέατρα εξηγώντας τις αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων και των φωτονίων.
Τι απέδειξε -κυριολεκτικά- ο κ. Φάυνμαν;
Επιστημονικά απέδειξε τις αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων και των σωματιδίων και δούλεψε πάνω στη θεωρία της κβαντικής ηλεκτροδυναμικής. Δημιούργησε επίσης τα περίφημα "διαγράμματα Φάυνμαν" τα οποία είναι κάτι σαν οδικός χάρτης για την καλύτερη κατανόηση των φυσικών φαινομένων και ιδιαίτερα των διεργασιών που γίνονται στον πυρήνα του ατόμου. Και κάτι ακόμη, με τη στάση του απέναντι στην αρρώστια, απέναντι στον θάνατο, απέδειξε ότι είναι ένας γενναίος άνθρωπος.
Ποια θεωρείτε πως είναι τα χαρακτηριστικά που κάνουν τον κ. Φάυνμαν ξεχωριστό; Τόσο τον δικό σας όσο και τον πραγματικό.
Αυτά που έκαναν τον Φάυνμαν ξεχωριστό ήταν η στάση ζωής που την αντιμετώπιζε όχι με σοβαροφάνεια αλλά σαν ζωντανός και δημιουργικός άνθρωπος, περίεργος για όλα. Ήταν ξεχωριστός επειδή δεν οχυρώθηκε ποτέ πίσω από την έδρα του καθηγητή αλλά ήταν ένα με τους φοιτητές του που τον λάτρευαν. Και ήταν ξεχωριστός επειδή έδωσε όλη του τη δύναμη μέσα στα αμφιθέατρα εξηγώντας τις δυσκολότερες έννοιες με τον απλούστερο αλλά και πιο συναρπαστικό τρόπο. Λένε πως μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας ήταν ένας μάγος, ένας σαλτιμπάγκος που όμως κατείχε και μετέδιδε τη γνώση με γοητεία, σαν παιχνίδι. Έτσι αντιμετώπιζε τη Φυσική, σαν παιχνίδι και αυτό τον οδήγησε στα μεγάλα του επιτεύγματα. Έλεγε "μια ζωή χόρευα και ερωτοτροπούσα με τη Φύση αλλά δε σ' αφήνει να της ανασηκώσεις το πέπλο της". Έλεγε επίσης ότι "η Φυσική είναι σαν το σεξ, μας δίνει κάποια πρακτικά αποτελέσματα αλλά δεν είναι αυτός ο λόγος που το κάνουμε".Σκεφτείτε ότι όταν πέθανε οι φοιτητές του πήγαν στην τελετή με ένα πανό [πράγμα σπάνιο για τέτοιες εκδηλώσεις] που έγραφε WE LOVE YOU DICK.
Ο δικός μου Φάυνμαν έγινε αποδεκτός σαν "ξεχωριστός" από το κοινό, επειδή δούλεψα πολύ πάνω στον χαρακτήρα, ο οποίος μου άνοιξε ένα παράθυρο στη Φυσική και στο Σύμπαν. Δέχτηκα λοιπόν αυτήν την πρόκληση και ανοίχτηκα στη μελέτη της Φυσικής προσπαθώντας να κατανοήσω τα φαινόμενα της Φύσης και του Κόσμου. Έτσι η ταύτιση έγινε σε δύο επίπεδα που το ένα συμπληρώνει το άλλο.
Πώς ένας άνθρωπος που δούλεψε για την κατασκευή της ατομικής βόμβας ήταν και καλλιτέχνης; Πώς συμβαδίζουν τα δύο;
Δεν νομίζω πως έρχεται σε αντίθεση το ένα με το άλλο. Όταν τον κάλεσαν να δουλέψει στο "Manhattan project" στην κατασκευή της ατομικής βόμβας, ήταν 25 χρόνων και είχε τη φήμη ενός σπουδαίου μυαλού. Όπως λέει και ο ίδιος στην παράσταση, "κάναμε αγώνα δρόμου με τον Χίτλερ ποιος θα φτιάξει πρώτος τη βόμβα", ήταν εποχή οριακή και ήταν δύσκολο να σκεφτεί κανείς διαφορετικά. Αυτό δεν τον εμπόδισε να διαφωνήσει αργότερα με τη χρήση της όπως και οι περισσότεροι φυσικοί που συμμετείχαν, όπως ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο Χανς Μπέτε και ο Μπομπ Γουίλσον. Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με την καλλιτεχνική του πλευρά, και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν που ήταν στο πρόγραμμα έπαιζε βιολί και ο Μπομπ Γουίλσον που οργάνωσε το όλο εγχείρημα ήταν γλύπτης και μάλιστα πολύ καλός.
Προσδιορίζετε τον Φάυνμαν ως έναν αναγεννησιακό άνθρωπο. Γιατί σπανίζουν στις μέρες μας οι πολυεπίπεδες προσωπικότητες;
Ήταν αναγεννησιακός άνθρωπος γιατί ασχολήθηκε όχι μόνο με τη Φυσική αλλά και με οτιδήποτε άλλο κινούσε την περιέργειά του. Έπαιζε καταπληκτικά κρουστά, έμαθε να ζωγραφίζει εξαιρετικά και έπαιζε στις παραστάσεις του Πανεπιστημίου Caltech όπου δίδασκε. Ο Γιώργος Γραμματικάκης μού είπε την εξής ιστορία: όταν τον κάλεσε το Πανεπιστήμιο Κρήτης για να τον τιμήσουν, κάποια στιγμή έπεσε το μάτι του στον γνωστό "δίσκο της Φαιστού" και ρώτησε τι είναι. Του απάντησαν ότι πρόκειται για τη γραμμική Β και ότι δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Ζήτησε λοιπόν από τον Γραμματικάκη να του στείλει ένα αντίγραφο για να ασχοληθεί όταν επιστρέψει στην Αμερική. Σημειωτέον ότι είχε ήδη ασχοληθεί με την αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών των Μάγια.
Ο Γραμματικάκης το υποσχέθηκε αλλά το ξέχασε, όμως ο Φάυνμαν το θυμόταν και κάθε τόσο η γραμματέας του τηλεφωνούσε στο γραφείο του Γραμματικάκη και τον ζητούσε ώσπου τελικά του τον έστειλε. Στην εποχή μας οι πολυεπίπεδες προσωπικότητες σπανίζουν επειδή είναι μια εποχή απόλυτης εξειδίκευσης. Οι κλασικές σπουδές περιορίζονται, το ίδιο και η έννοια της ευρύτερης γνώσης, της ουσίας των πραγμάτων, οι άνθρωποι προσπαθούν να μάθουν καλά ένα πράγμα ώστε να είναι ανταγωνιστικοί απέναντι σε άλλους και να εξασφαλίσουν μια καλύτερη δουλειά. Έτσι περιορίζονται μόνο στον τομέα της δικής τους επιστήμης ή τέχνης και, ενώ μπορεί όλο και περισσότεροι άνθρωποι να σπουδάζουν και να παίρνουν δύο και τρία πτυχία, το μορφωτικό επίπεδο συνολικά, μειώνεται.
Γιατί εκλαμβάνουμε ως κάτι εξαιρετικό και σπάνιο το να συναντιούνται η τέχνη και η επιστήμη;
Επειδή η εποχή μας είναι όπως είπα και πριν, εποχή εξειδίκευσης. Εγώ το βρίσκω μεγαλειώδες να συναντιέται η Τέχνη με την Επιστήμη, γι' αυτό και σε αυτόν τον κύκλο παραστάσεων στην Αθήνα, είχαμε κάθε βράδυ έναν από τους σπουδαιότερους φυσικούς μας που μιλούσαν πριν την παράσταση και μετά συζητούσαμε για την Τέχνη και την Επιστήμη που είναι οι δύο βασικοί πυλώνες της ανθρώπινης γνώσης. Στην Αναγέννηση, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν ένας καλλιτέχνης επιστήμων και ταυτόχρονα ένας επιστήμων καλλιτέχνης, γι' αυτό έκανε τόσο σπουδαία πράγματα, πιστεύω ότι η τέχνη μπολιάζει την επιστήμη και το αντίστροφο. Στην περίπτωση του Φάυνμαν, το ζωγραφικό του ταλέντο τον οδήγησε να δημιουργήσει τα "διαγράμματα Φάυνμαν", να συλλάβει δηλαδή με εικαστικό τρόπο τις εξισώσεις.
Εν τέλει, τι μπορεί να αποδεικνύει σήμερα ο κ. Φάυνμαν;
Ο Φάυνμαν σήμερα αποδεικνύει ότι για να δημιουργήσουμε κάτι ενδιαφέρον, πρέπει να μπορούμε να αφιερωθούμε με πάθος στον στόχο μας, έχοντας όμως παράλληλα το μυαλό μας ανοιχτό σε όλα τα ερεθίσματα.
Η δυνατότητα να γίνουμε καλύτεροι
Είστε ένας έντονα πολιτικοποιημένος καλλιτέχνης και κοινωνικά ευαισθητοποιημένος. Πώς τοποθετείτε την τέχνη σε αυτό το πλαίσιο;
Είμαι καλλιτέχνης αλλά και "πολιτικό ζώο" από μικρός, το κοινωνικό γίγνεσθαι αλλά και η πολιτική με απασχολούσαν πάντα. Σκεφτείτε ότι η πρώτη μου θεατρική παράσταση με το "Ελεύθερο Θέατρο" του οποίου ήμουν ιδρυτικό μέλος, η "Όπερα του ζητιάνου", έγινε μεσούσης της χούντας και το θέατρο ήταν ζωσμένο από ασφαλίτες και χαφιέδες. Σε όλη μας την πορεία η ασφάλεια της χούντας μάς παρακολουθούσε, και επειδή παράλληλα δούλευα σε παράνομη οργάνωση, μπαινόβγαινα στις φυλακές. Βρισκόμουν από τη σκηνή στη φυλακή και το αντίστροφο. Πίστευα και πιστεύω ότι η τέχνη είναι ντε φάκτο πολιτική, όχι βέβαια με την έννοια να υπηρετείς κάποιο κόμμα ή κάποια πολιτική γραμμή αλλά επειδή έτσι είναι. Η τραγωδία, το μέγιστο επίτευγμα του ανθρώπου, είναι στην ουσία μεγάλη ποίηση αλλά ταυτόχρονα πολιτικό θέατρο, το ίδιο ο Σαίξπηρ και οι μεγάλοι συγγραφείς, από τον Μολιέρο και τον Κλάιστ μέχρι τον Ίψεν και τον Μπρεχτ.
Ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης απέναντι στην κοινωνία; Κάτω από ποιες συνθήκες είναι πιο αναγκαία η τέχνη;
Η τέχνη είναι πάντα αναγκαία, και στους εύκολους και στους δύσκολους καιρούς, ιδιαίτερα όμως στους δύσκολους καιρούς θέτει στον καλλιτέχνη το θέμα των επιλογών. Μπορείς να επιλέξεις την επιτυχία πάση θυσία αλλά μπορείς να κάνεις κάτι πιο σύνθετο γιατί αυτό μπορεί να θέσει κάποια ερωτήματα.
Τι σημαίνει για σας το ότι συνεχίζετε να ασκείτε το επάγγελμά σας ως καλλιτέχνης στη σημερινή Ελλάδα;
Οι ερωτήσεις σας είναι καταιγιστικές, αφήστε και κάτι για μια άλλη φορά! Αστειεύομαι φυσικά γιατί κι εγώ δεν μπορώ να αφήσω τίποτε αναπάντητο. Το να κάνω θέατρο στην Ελλάδα σήμερα, σημαίνει ότι επιθυμώ να υπηρετήσω με την ωριμότητα της τέχνης μου και με την εμπειρία μου, την πατρίδα μου σε αυτήν τη δύσκολη εποχή όπου οι άνθρωποι αρνούνται να διδαχτούν από τα λάθη τους και να γίνουν καλύτεροι. Να αναγνωρίσουν τις δικές τους ευθύνες στο ότι θέλησαν να ζήσουν σαν πλούσιοι με δανεικά. Ζούμε μια τραγωδία και αρνούμαστε να διδαχτούμε από το μάθημα που μας δίνει. Σ' αυτό βέβαια έχει αποφασιστικά συμβάλει το πολύ χαμηλό επίπεδο των πολιτικών μας που ώθησαν τη χώρα σε αυτή την κατεύθυνση και μάλιστα, αντί να ενωθούν και να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα όπως κάνατε εσείς στην Κύπρο, οι πολιτικοί μας χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν την κρίση σαν ασανσέρ για να ανέβουν στην εξουσία. Με την τέχνη λοιπόν καλλιεργούμε τη δυνατότητα να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να γίνουν καλύτεροι και να αλλάξουν την πραγματικότητα.
Έχετε γράψει σειρά βιβλίων, τα οποία κινούνται κι αυτά θεματικά γύρω από το θέατρο. Μέχρι και ποίηση. Το θέατρο είναι ο κεντρικός άξονας της κάθε δημιουργικής σας πράξης;
Κατ' αρχάς να διευκρινίσω ότι δεν είναι όλα γύρω από το θέατρο. Η πρώτη μου νουβέλα "Περί Μαιάνδρου", έχει θέμα ένα χαμένο κείμενο του Κώστα Καρυωτάκη και το δεύτερο βιβλίο μου με τίτλο "Απρόσμενα αισθήματα" είναι ένα σύγχρονο μυθιστόρημα. Το επόμενο "Οι σαλτιμπάγκοι" είναι ένα μεγάλο ιστορικό μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στα 1836-37, στα πρώτα βήματα του νεοελληνικού κράτους, στη βαυαροκρατία με κεντρικό θέμα τη δημιουργία του πρώτου αθηναϊκού θεάτρου από έναν Έλληνα της διασποράς.Το προτελευταίο είναι ένα χρονικό-μαρτυρία της περιόδου της χούντας όπου αφηγούμαι τη δημιουργία του "Ελευθέρου Θεάτρου", παράλληλα με την αντίσταση και τους αγώνες για τη δημοκρατία. Το τελευταίο "Ηθοποιός σημαίνει φως;", είναι μια μικρή συλλογή ποιημάτων πάνω στο θέατρο.
Ηθοποιός σημαίνει φως; Είναι ερωτηματικό αμφισβήτησης;
Δεν είναι ερωτηματικό αμφισβήτησης, το αντίθετο, είναι οι διαδρομές που κάνει ο ηθοποιός προκειμένου να ανακαλύψει το φως, να πλημμυριστεί από το φως και να το μεταδώσει στο κοινό.
Σε ποιους στίχους αυτής της ποιητικής σας συλλογής μπορεί κανείς να σας βρει;
Σας παραθέτω ένα ποίημα που αφιέρωσα στον Richard Feynman:
Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟ ΡΟΛΟ
Είσαι εσύ και δεν είσαι εσύ
Ταυτόχρονα έχεις γίνει κάποιος άλλος
Η δική σου υπόσταση μεταβαίνει αλλού
Σε μια άλλη ύπαρξη
Εκτοξεύεσαι στο διάστημα
Και διαγράφοντας την τροχιά σου
Ανταμώνεις την τροχιά του άλλου
Και συγχωνεύεσαι
Τον πυροβολείς με φωτόνια
Σε βομβαρδίζει με κουάρκ
Όταν επιστρέφεις στη γη
Δεν είσαι πια εσύ μα ο άλλος
Ο ρόλος είναι μια άλλη
Κβαντική ισορροπία
Μια διαφορετική εκδοχή
Της συμπαντικής σου ύπαρξης
Ποιοι στίχοι άλλου ποιητή νιώθετε πως σας ορίζουν;
Αυτό είναι το δυσκολότερο ερώτημα γιατί λατρεύω την ποίηση και εκφράζομαι συχνά μέσα από αυτήν. Θα αναφέρω έναν στίχο του Οδυσσέα Ελύτη από το «Άξιον Εστί»:
«Όπου και να σας βρίσκει το κακό αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό
και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη».
Μια και έρχομαι όμως στην Κύπρο, θα μου επιτρέψετε να παραθέσω το τελευταίο απόσπασμα από το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη «Σαλαμίνα της Κύπρος» που είναι από τα αγαπημένα μου ποιήματα.
-Ναι όμως ο μαντατοφόρος τρέχει
κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει
σε κείνους που γύρευαν ν' αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο
το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας.
Φωνή Κυρίου επί των υδάτων.
Νήσος τις έστι.
+ Η παράσταση ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Ιωσήφ Βαρδάκη. Ο Ρίτσαρντ Φάυνμαν ετοιμάζει στο γραφείο του μια διάλεξη με θέμα "Όλα όσα γνωρίζουμε". Εξηγεί μερικά από τα μυστήρια του σύμπαντος και του ατόμου και μας μιλά για όσα έζησε και όσα ονειρεύεται, αποκαλύπτοντας συναρπαστικά περιστατικά από τη ζωή του. Στο μεταξύ, η φοιτήτριά του, Μύριαμ Φηλντ, τον πολιορκεί και προσπαθεί να του αποσπάσει μυστικά γύρω από τη φυσική επιστήμη και το σύμπαν.
Θα δοθούν τρεις παραστάσεις με το έργο "Qed" ή Τι απέδειξε ο κύριος Φάυνμαν, στις 15 Απριλίου [ώρα 11:00], στις 16 και 17 Απριλίου [ώρα 20:00] στο Θέατρο Παλλάς, Λευκωσία. Πληροφορίες και κρατήσεις τηλ. 22894356 / 22894356 . Τις παραστάσεις παρουσιάζει το Πανεπιστήμιο Κύπρου σε συνεργασία με τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού και την Ένωση Φυσικών Κύπρου.
