Από τον μάστρε Γιακουμή στον πρώτο σπουδασμένο αρχιτέκτονα στην Κύπρο, τον Θεόδωρο Φωτιάδη, και απ’ εκεί στα πιο εμβληματικά κτήρια του μοντερνισμού, το υπό έκδοση βιβλίο του Κώστα Γεωργίου αποτελεί μια συνοπτική μελέτη για την αρχιτεκτονική στην Κύπρο.
Από τα νεοκλασικά κτήρια στην Κύπρο, ξεχωρίζει τη Φανερωμένη. Νεοβυζαντινό «δεκάρι» δίνει στην εκκλησίας της Ακανθούς, ενώ από τα κτήρια του μοντερνισμού στην Κύπρο ξεχωρίζει το δημαρχείο του Βαρωσιού. Ο Κώστας Γεωργίου είναι αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, που πια έχοντας άπλετο χρόνο στα χέρια του, αποφάσισε να καταγράψει την αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου.
«Τα κτήρια δεν λένε ψέματα»
«Εφυγα από την Κύπρο το 1974, όταν έχασα το σπίτι μου στο Βαρώσι. Όταν αφυπηρέτησα στην Αγγλία από τη θέση του πολεοδόμου, έγινα επισκέπτης καθηγητής για αρχιτεκτονική και πολεοδομική. Οπότε έχω τον καιρό να γράφω βιβλία», σημειώνει ο Κώστας Γεωργίου, που ετοιμάζει το δεύτερό του βιβλίο για την αρχιτεκτονική των κτηρίων στην Κύπρο, μετά το λεύκωμα για την εδώ βρετανική αποικιοκρατική αρχιτεκτονική.
«Είχα πάντοτε το μεράκι της αρχιτεκτονικής των κτηρίων και έβλεπα τόσο τα κτήρια που έκτισαν οι Άγγλοι, όσο και εκείνα που χτίσαμε εμείς. Και λέω, από πού να αρχίσω; Δυστυχώς δεν υπάρχει αρχείο για τεκμηρίωση της αρχιτεκτονικής των Κυπρίων. Ενώ για όλα τα κτήρια που έφτιαξαν οι Βρετανοί, υπάρχει αρχείο. Έτσι σκέφτηκα να ξεκινήσω απ’ εκείνα. Το βιβλίο που ετοιμάζεται τώρα για τα κτήρια που έκαναν οι Κύπριοι –όλοι οι Κύπριοι, και Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι και Αρμένιοι και Μαρωνίτες- μου πήρε πάρα πολύ χρόνο. Βασανίστηκα πολύ. Είμαι τυχερός γιατί γνώρισα πολλούς παλιούς αρχιτέκτονας που οι περισσότεροι έχουν δυστυχώς πεθάνει, αλλά πολλοί συγγενείς ήταν αρκετά ευσυνείδητοι για να φυλάξουν το αρχείο τους. Για ορισμένα κτήρια πήγα στο εξωτερικό, όπως για το αρχιεπισκοπικό μέγαρο που το έκανε ο Γεώργιος Νομικός, Ελλαδίτης. Ή το Forest Park στις Πλάτρες που το σχεδίασαν Ισραηλινοί. Δυσκολεύτηκα πολύ και για τα κτήρια των Τουρκοκυπρίων. Ήταν μεγάλο πρόβλημα λοιπόν η τεκμηρίωση. Αυτό το βιβλίο χρειάστηκε πέντε χρόνια για να ολοκληρωθεί.
Υποστηρίζω πάντα πως τα κτήρια δεν λένε ψέματα, φτάνει να τα διαβάσεις σωστά. Τότε θα σου πουν πολλά πράγματα χωρίς τη μεροληψία που έχουν οι πολιτικοί και οι ιστορικοί για να λένε τα πράγματα όπως τα θέλουν οι ίδιοι.»
Ο πατέρας της κυπριακής αρχιτεκτονικής
«Δεν υπήρχαν σπουδασμένοι αρχιτέκτονες. Υπήρχαν όμως οι πρωτομάστορες με τους μαστόρους που ήταν σαν τα μεσαιωνικά συνεργεία. Ήταν πολύ σπουδαίοι. Σημαντικότερος ήταν ο μάστρε Γιακουμής που έχτισε την εκκλησία της Λύσης, εφάμιλλη μεσαιωνικού κτηρίου στην Ευρώπη, με έμπνευση από τον καθεδρικό του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο. Αρχίζω λοιπόν απ’ εκεί κάνοντας λόγο για την αισθητική των κτηρίων και τα χαρακτηριστικά τους.»
Όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο κ. Γεωργίου, ο Θεόδωρος Φωτιάδης ήταν ο πρώτος και μόνος σπουδασμένος αρχιτέκτονας στην Κύπρο για τουλάχιστον 30 χρόνια. Σπούδασε τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα και ερχόμενος στην Κύπρο, «έκανε αυτά που έμαθε. Συνήθως νεοκλασικά κτήρια, όπως το Παγκύπριο Γυμνάσιο και η Φανερωμένη, και νεοβυζαντινές εκκλησίες. Υπήρχαν όμως και ξένοι αρχιτέκτονες που έφερναν τα αρχιτεκτονικά στυλ από το εξωτερικό. Ωραίο παράδειγμα είναι το σπίτι του Ουζουνιάν επί της οδού Γλάδστωνος που αρχικά ήταν υφαντουργείο. Ήρθαν Αρμένιοι από τη Μικρά Ασία, πρόσφυγες, και έφεραν την τέχνη της μεταξουργίας και πίσω από το σπίτι ήταν το εργοστάσιο. Οι πρωτομάστορες λοιπόν υπήρχαν για πολλά χρόνια και σιγά - σιγά τους αντικατέστησαν οι σπουδασμένοι αρχιτέκτονες.»
Μοντερνισμός, ο «ισοπεδωτής»
Το βιβλίο διαιρείται σε τρία μέρη. Το πρώτο τελειώνει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο οπότε η Κύπρος δεν ήταν πλήρης αποικία του στέμματος. Επί Αγγλοκρατίας, «οι χριστιανοί άρχισαν να χτίζουν ωραία κτήρια και ωραίες εκκλησίες, απελευθερώθηκαν δηλαδή κατά έναν τρόπο από τον ανατολίτικο τρόπο ζωής και άρχισαν να βλέπουν προς την Ευρώπη, να αλλάζουν το στυλ των σπιτιών και τα κτήρια δεν ήταν πια δίπλα το ένα στο άλλο αλλά χώρια. Ήρθαν διάφοροι αρχιτέκτονες, όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και από την Αγγλία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και άρχισαν να φέρνουν τα στυλ της εποχής εκείνης. Οπότε ξεκινά ο πρωτομοντερνισμός, το art deco κ.ά. Οι Ελληνοκύπριοι, πάντως, συνέχισαν να χτίζουν τα δημόσια κτήρια, και προπαντός τα σχολεία, σε νεοκλασικό ύφος, για να δείξουν την ελληνικότητά τους. Και ήταν σχεδόν τυποποιημένα τα κτήρια. Το Σχολείο της Φανερωμένης στη Λευκωσία, του 1923, είναι χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου και αυτού του ύφους. Συνέχισαν να χτίζουν, όμως, και στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, παρά το ότι ξεκίνησαν ήδη να φτάνουν τα πρώτα δείγματα του μοντερνισμού. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επέστρεψαν από τις σπουδές τους πολλοί αρχιτέκτονες από την Ευρώπη και την Αμερική και σιγά - σιγά άρχισε να εγκαταλείπεται ο κλασικισμός και το νεοβυζαντινό στυλ και έρχεται ο πλήρης μοντερνισμός. Μαζί του, όμως, χάνεται σιγά - σιγά και η τοπική διακριτικότητα. Όλοι τότε άρχισαν να χτίζουν το ίδιο. Ο μοντερνισμός ήταν ίσως ο ισοπεδωτής της αρχιτεκτονικής. Έγιναν, βεβαίως, πολύ ωραία κτήρια, αλλά χάθηκαν οι τεχνίτες, οι πρωτομάστορες, οι ξυλογλύπτες, οι κωμοδρόμοι, οι σκαλιστές της πέτρας.
Όλοι αντιλαμβάνονταν ότι η Ιστορία τους βάραινε και δεν τους άφηνε να αναπτυχθούν. Ο μοντερνισμός ήταν η ιδέα της προόδου, να προχωρήσουμε, να εκμοντερνιστούμε. Δεν ήταν θέμα απλά κτηρίου, αλλά τρόπου ζωής και σκέψης, απελευθέρωσης του μυαλού.»
Ο αστικός σχεδιασμός
Το τελευταίο κεφάλαιο στο βιβλίο του κ. Γεωργίου είναι αφιερωμένο στην πολεοδομία και τον αστικό σχεδιασμό.
«Δεν υπήρχε τότε πολεοδομικός νόμος. Υπήρξε μια προεργασία από τους Βρετανούς, αλλά αργότερα εμείς ορίσαμε πολεοδομικές ζώνες κ.λπ. Έγιναν όμως για τον αστικό σχεδιασμό κάποια πράγματα, όπως η ανάπτυξη της περιοχής της Φανερωμένης, τα νεοκλασικά της Πάφου, ολόκληρος ο πυρήνας εκεί έγινε με έναν σχεδιασμό και ένα όραμα και μέχρι το ’60 τα κτήρια σχεδιάζονταν με τον ίδιο τρόπο, ως εξαίρεση στο σύνολο της Κύπρου, οπότε δεν χτίζονταν πια νεοκλασικά.
Το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Αμμοχώστου έγινε από τον πολύ προοδευτικό Δήμο της Αμμοχώστου τότε, το 1947, με ζώνες στο παραλιακό μέτωπο, οικιστικές ζώνες, ζώνες αγροκαλλιέργειας κ.λπ.
Οι πόλεις της Κύπρου είχαν το αρχέτυπο της Μέσης Ανατολής: ήταν οργανικά διοργανωμένες, με τα σπίτια πολύ κοντά το ένα στο άλλο, αλλά με πολύ πράσινο, με αυλόγυρους εσωτερικά. Δεν είχαν εξώστες και πολλά παράθυρα για ασφάλεια. Ζούσαν κοντά ο ένας με τον άλλο, αφού έπρεπε να συνεργάζονται. Υπήρχαν και ορισμένα ξεχωριστά κτήρια, όπως οι εκκλησίες και άλλα κτήρια. Όταν ήρθαν οι Άγγλοι, έφεραν το σύστημα της οικοπεδοποίησης, πρότυπο του Garden City που έκαναν στην Αγγλία. Οι Κύπριοι που ήθελαν να γίνουν Ευρωπαίοι άρχισαν σιγά - σιγά να σπάζουν το σύστημα της κλειστής πόλης και να χτίζουν σε οικόπεδα ξεχωριστά κτήρια και εξωστρεφή: με ωραία παράθυρα, με μπαλκόνια για να κάθονται και να παρατηρούν τον κόσμο που περπατούσε. Η μεγαλύτερη επίδραση των Άγγλων, λοιπόν, δεν ήταν στην αρχιτεκτονική, αλλά στην πολεοδομία. Οι Κύπριοι όμως ξέχασαν πως η υποδομή –οι δρόμοι, οι αποχετεύσεις, τα νερά- ήταν για ορισμένη πυκνότητα. Όταν μετατρέπεις ένα κτήριο, ενός ή δύο ορόφων σε τετραώροφο, πήζει ο τόπος και δεν αναπνέει πια! Και βλέπεις όλα τα πολιτικά κόμματα, για να ‘καλάρουν’ τους ψηφοφόρους, να ανεβάζουν τον συντελεστή δόμησης. Κι άρχισαν πλέον τα παιδιά να μην μπορούν να πηγαίνουν με ασφάλεια στο σχολείο και χρησιμοποιούν το αυτοκίνητο, να πάρει η οικογένεια και δεύτερο αυτοκίνητο για να πάει ο καθένας αλλού. Και ο τόπος πήζει. Έγινε μια δυσλειτουργική πολεοδομία για λόγους κερδοσκοπίας ανόητους, που στο τέλος είναι εναντίον μας.
Υπήρξα διευθυντής πολεοδομίας και οδικών έργων σε πολλές πόλεις της Αγγλίας. Τα ψηλά κτήρια τα χτίζαμε γύρω από τον σιδηροδρομικό σταθμό, όπου ήταν και τα λεωφορεία και το μετρό, για να μην χρειάζεται ο κόσμος να τρέχει. Οι οικιστικές περιοχές ήταν προστατευόμενες, δεν μπορούσες να κάνεις τέτοιες ανοησίες και να αρχίσεις να ανεγείρεις κτήρια αλόγιστα. Θα γινόταν χάος. Δυστυχώς, όμως, ενώ υπάρχει νομοθεσία για την πολεοδομία, είναι οι πολιτικοί από πάνω τους και οι πολεοδόμοι δεν μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους όπως θέλουν.»
Πώς σχολιάζει ο Κώστας Γεωργίου την Πλατεία Ελευθερίας στη Λευκωσία και τους ουρανοξύστες της Λεμεσού
Πλατεία Ελευθερίας: «Όταν ήρθα εδώ, τρία χρόνια πριν ξεκινήσει, θα υπήρχε δημόσια παρουσίαση για την πλατεία. Έμεινα άναυδος. Στο Λονδίνο ζητούσαμε πρώτα τις γνώμες των πολιτών. Εδώ μας είπαν ‘αυτό το φαΐ θα σερβίρουμε’. Όταν ρώτησα πότε ήρθε η Ζάχα Χαντίτ στην Κύπρο για να δει τον χώρο, η απάντηση που πήρα ήταν πως ‘το είδε από το google earth!’. Έκανα κι εγώ αμαρτίες στο Λονδίνο χτίζοντας τέτοια πράγματα και τώρα τα χαλούμε γιατί έγιναν δυσλειτουργικά, ιδιαίτερα οι υπόγειες διαβάσεις. Πετάχτηκαν διάφοροι να μου πουν πως προσβάλλω τους αρχιτέκτονες. Αργότερα ζητήθηκε να γίνει μελέτη για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Στη Γένουα, όπου υπάρχουν και πάλι τείχη, είναι μια παρόμοια περίπτωση, έγινε ελαφριά αερογέφυρα τύπου Καλατράβα, με πλατεία, προσφέρεται δροσιά κ.λπ. Πάνω σε αυτό το τεράστιο κατάστρωμα θερμικής μάζας θα τηγανίζεις αβγά το καλοκαίρι, δεν θα περπατά ο κόσμος, τι να πάει να κάνει εκεί; Θα πληρώσουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους. Δυστυχώς αυτό το έργο θα στοιχίσει τετραπλάσια και όλα τα κόμματα –και αριστεροί και δεξιοί και ουδέτεροι- έχουν ευθύνη. Θα έχει τεράστια προβλήματα συντήρησης και δυσλειτουργικότητας. Πού θα κάθεται ο κόσμος σε αυτή την πλάκα; Θα πάει κάτω, αλλά τι να κάνει κάτω; Θα πληρώνει ο δήμος και ο κόσμος τεράστια ποσά για τη συντήρηση. Και το άλλο, αντί να βάλουν δέντρα μεγάλα έβαλαν κυπαρίσσια. Μα τα κυπαρίσσια δεν κάνουν σκιά. Είναι ωραία δέντρα, κυπριακά, αλλά δεν εξυπηρετούν σε αυτή την περίπτωση.»
Ουρανοξύστες: Δεν είμαι εναντίον των ψηλών κτηρίων, αλλά πρέπει να είναι στον σωστό χώρο για τον σωστό λόγο. Δυστυχώς τα περισσότερα από αυτά τα κτήρια κτίζονται για ξένους, παρόμοια με το Ντουμπάι, που κατάντησε μια πόλη – εμπορικό κέντρο, όπου τα πανύψηλα κτήρια που χτίστηκαν είναι κενά. Μπορεί να γίνει μια ζώνη για ψηλά κτήρια, αν υπάρχει λόγος να γίνουν.
+ Παρουσίαση του βιβλίου H Αρχιτεκτονική των Kυπρίων επί Aγγλοκρατίας 1878-1960, του καθηγητή Κώστα Γεωργίου, αρχιτέκτονα και πολεοδόμου, την Τρίτη 15 Mαΐου 2018 και ώρα 19:30 μ.μ. στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου [αίθουσα Ανδρέα Πατσαλίδη].
Πληροφορίες στις Εκδόσεις Εν Τύποις, τηλ. 22452185 και voulakokinou@gmail.com.
