«Δεν είναι τελικά η γλώσσα του Καζαντζάκη που συγκινεί, αλλά αυτό που κρύβεται πίσω από τη γλώσσα, δηλαδή το περιεχόμενο κι αυτό είναι το μεγαλείο που έχει κάνει», λέει ο ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. Ο «Π» διανέμει σήμερα το τέταρτο βιβλίο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» από τη σειρά «Τα άπαντα του Νίκου Καζαντζάκη» που προσφέρονται από το πολιτιστικό ίδρυμα Νεοκλέους και ο καθηγητής μιλά για το έργο του συγγραφέα, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τη γλώσσα στα βιβλία του, αφού θα μπορούσε, όπως αναφέρει να διδάσκεται. 

Τι θεωρείτε πως είναι αυτό που καθόρισε την πορεία του Νίκου Καζαντζάκη;

Το γεγονός ότι ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν ανήσυχο πνεύμα που είχε ως επίκεντρό του τον άνθρωπο και μεταφυσικές αγωνίες. Ένας ευαίσθητος τρυφερός άνθρωπος ξεκίνησε να μελετά το νόημα της ζωής και του κόσμου, κάτι που απασχολεί όλους μας. Ο Καζαντζάκης είναι ο παγκόσμιας φήμης λογοτέχνης που ξέφυγε από τα κοινά και τετριμμένα και προσπάθησε να βρει το μυστικό της ζωής και του θανάτου και γι’ αυτό συγκινεί από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη. Και γι’ αυτό τον διαβάζουν - είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας. Ο Καζαντζάκης λοιπόν είναι οικουμενικός. Μελέτησε τη φύση, την ψυχολογία των απλών ανθρώπων και βέβαια όπως κάθε άνθρωπο, έτσι και τον ίδιο τον συνόδευε η ιδιαίτερη πατρίδα του. Έβλεπε τα πράγματα όπως έλεγε κι ο ίδιος με κρητική ματιά. Το υπόστρωμα του προβληματισμού και της παιδείας του ήταν η καταγωγή. Η Κρήτη καθόρισε τη ζωή του.

Γιατί είναι σημαντικό να διδάσκεται στο πλαίσιο ενός μαθήματος Γλωσσολογίας η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Νίκος Καζαντζάκης;

Γιατί αν επιλέξει κανείς αποσπάσματα, χαρακτηριστικά από τον Καζαντζάκη, θα δείξει στον κόσμο, στους μαθητές, στους φοιτητές, στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό, ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι μονοπώλιο, έχει και τοπικές παραλλαγές, έχει και ιδιώματα. Βλέπουμε δηλαδή την ποικιλομορφία της γλώσσας, μελετώντας τον λόγο του. Εμείς οι διαλεκτόφωνοι υποφέρουμε γιατί οι λεγόμενοι Ελλαδίτες για σας, Αθηναίοι για μας, αμφισβητούν την ιδιαίτερη γλώσσα που μαθαίνουμε από μικρά παιδιά. Όλοι μαθαίνουμε μια γλώσσα από το περιβάλλον μας κι αυτή μας καθορίζει. Ε λοιπόν ο Καζαντζάκης αξιοποίησε ως ολίγοι λογοτέχνες τη γλώσσα της ιδιαίτερης πατρίδας του και μάλιστα παρεξηγήθηκε διότι πολλοί δεν καταλάβαιναν και τον ρωτούσαν: «γιατί δεν γράφεις στην κοινή ελληνική;». Μα όταν θέλεις να περιγράψεις την ψυχολογία του Κρητικού ή ενός Κύπριου, τη ζωή του αλλά και την ψυχολογία του, δεν θα χρησιμοποιήσεις τη γλώσσα που μιλάει; Ο Καζαντζάκης μέσα από τα έργα που αναφέρονται στην Κρήτη χρησιμοποιεί ως υπόστρωμα την κρητική διάλεκτο, θέλοντας να δείξει τον ηρωικό χαρακτήρα του νησιού για παράδειγμα. Όταν γράφει όμως για άλλα θέματα τότε δεν αναφέρει καθόλου κρητικές λέξεις.

Τι είναι αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει στη γλώσσα του και γιατί χαρακτηρίζετε τον λόγο του ανεπανάληπτο;

Γενικά θα έλεγα ότι κάθε λογοτέχνης, είτε πεζογράφος, είτε ποιητής που αφήνει τη σφραγίδα του στην ιστορία της λογοτεχνίας φυσικά είναι ανεπανάληπτος. Ο Βασίλης Μιχαηλίδης για παράδειγμα είναι ανεπανάληπτος, δεν μπορεί να τον μιμηθεί κανείς. Αναγνωρίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της θεματικής του, όπως της φιλοπατρίας, της έννοιας της ελευθερίας, το ίδιο πράγμα κάνει και ο εθνικός ποιητής της Κύπρου. Επίσης κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος, είτε είναι εντελώς άγνωστος, άνθρωπος του λαού, είτε είναι επώνυμος. Όμως στη λογοτεχνία ο όρος μοναδικός και ανεπανάληπτος σημαίνει ότι δεν μπορεί να τον μιμηθεί κανείς. Μόλις διαβάσεις Καζαντζάκη, είτε αυτό είναι η «Ασκητική» είτε ο «Ζορμπάς», καταλαβαίνεις ότι είναι ο Καζαντζάκης. Αυτό που ξεχωρίζει τον λόγο του είναι ότι χρησιμοποιεί πολύ όμορφα μια λογοτεχνική γλώσσα που εν πολλοίς είναι δική του δημιουργία. Δηλαδή φανταστείτε ότι μόνο στην Οδύσσεια χρησιμοποιεί επτάμισι χιλιάδες νεολογισμούς που είναι ένα ολόκληρο λεξικό. Επτάμισι χιλιάδες λέξεις που δεν τις ήξερε κανείς, και τις βρήκε ψάχνοντας λέξεις από απλούς ανθρώπους. Ξέρετε πήγαινε στα χωριά, κρατούσε ένα σημειωματάριο και ό,τι άκουγε που του έκανε εντύπωση το κατέγραφε. Δηλαδή στην ουσία κατέγραψε την ιδιωματική γλώσσα των συμπατριωτών του και ζητούσε και πληροφορίες. Συνομιλούσε με ανθρώπους, βοσκούς, φίλους, γνωστούς και μάθαινε λέξεις.

Πόσο επηρέασε την πορεία της λογοτεχνίας ο λόγος του Νίκου Καζαντζάκη;

Εγώ θα έλεγα ότι αν δεν επηρέαζε άλλους λογοτέχνες, δεν θα ήταν αυτός που είναι. Τους επηρέασε με την εξής έννοια: Ότι ανέδειξε τον ψυχισμό των ανθρώπων, δηλαδή μπήκε στα βαθιά νερά ψυχογραφώντας τους ανθρώπους. Ήταν ψυχολόγος στην ουσία, προσπαθούσε να βρει τα κίνητρα των ανθρώπων. Ο Καζαντζάκης πρώτα ψυχογραφεί και μετά είναι καταγραφέας. Επίσης πολλοί τον μιμήθηκαν επειδή είχε μεταφυσικές αγωνίες. Ο ίδιος επηρεάστηκε από όλους τους μεγάλους φιλοσόφους κι έδειξε τον δρόμο για τους νεότερους λογοτέχνες, ότι δεν πρέπει να μένεις κλεισμένος στον χώρο από τον οποίο προέρχεσαι. Δηλαδή όσοι λογοτέχνες υπήρχαν συνομήλικοι της γενιάς του Καζαντζάκη και μέχρι τον μεσοπόλεμο, ασχολήθηκαν με τον ελληνισμό και την ελληνικότητα, μήδε του Σεφέρη εξαιρουμένου, ούτε του Ελύτη. Τι έκανε ο Καζαντζάκης πρώτος και ξεπέρασε και τη λεγόμενη γενιά του ’30 και τους πρωτεγενεστέρους; Έδειξε ότι επίκεντρό μου δεν είναι μόνο η Ελλάδα, είναι ο άνθρωπος όπου γης. Είδε τον άνθρωπο ως άνθρωπο όπου γης κι αυτό είναι το μεγαλειώδες που έκανε.

Το γεγονός ότι ήξερε ξένες γλώσσες επηρέασε τη γραφή του;

Φυσικά. Δεν ήξερε μόνο πολλές ξένες γλώσσες τις οποίες κατά θαυμαστό κόσμο έμαθε μόνος του, αλλά ήταν και ο πιο πολυταξιδεμένος λογοτέχνης. Για την Κύπρο έχει γράψει μερικές σελίδες - «το νησί της Αφροδίτης». Ένα έργο που αποτελείται από έξι μόνο σελίδες. Μέσα σε αυτές τις έξι σελίδες, μπαίνει στη νοοτροπία των ανθρώπων καλύτερα από το να γράψει κανείς πεντακόσιες. Βάζει τους ανθρώπους και μιλάνε, καταγράφει διαλόγους με μεγάλη μαεστρία. Ο Καζαντζάκης είναι ο «μάγος» της προφορικότητας. Χρησιμοποιεί όσο όλοι οι λογοτέχνες μαζί μόνος του επιφωνήματα, βγάζει το αίσθημα και το συναίσθημα στα έργα του κι αφήνει την καρδιά να μιλήσει.

Ανιχνεύετε ένα συγκεκριμένο μοτίβο στη γλώσσα και τη γραφή του Νίκου Καζαντζάκη;

Διαμόρφωσε με το τεράστιο λογοτεχνικό του έργο αυτό που λέμε κοινή νέα ελληνική. Ο ίδιος είναι μια τεράστια γλώσσα. Αν γραφτεί ένα λεξικό του Νίκου Καζαντζάκη ηλεκτρονικό, έχουμε τη νεοελληνική γλώσσα στο μεγαλείο της. Ήταν χαλκέντερος, δούλευε δεκαεπτά ώρες την ημέρα, ποτέ δεν σταματούσε. Είναι ένα φαινόμενο παγκόσμιο κατακυριευμένο από την αγάπη να ανακαλύψει τον κόσμο και την ουσία του ανθρώπου. Η γλώσσα του είναι η όμορφη δημοτική, αλλά για λόγους βιοπορισμού έγραφε σε εφημερίδες τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις κι εκεί βέβαια η πανίσχυρη καθαρεύουσα είχε επιβληθεί. Χρησιμοποιούσε άνετα την καθαρεύουσα μέχρι και την αρχαΐζουσα, αλλά ήξερε και την αρχαία ελληνική καλά και την καθαρεύουσα και τη δημοτική. Η ποιητικότητα αποτελεί, επίσης, συστατικό στοιχείο της γλώσσας και του ύφους του. Ο ίδιος έδειξε τη μουσικότητα των λέξεων, η οποία από μόνη της δεν αρκεί, αλλά ενισχύεται κι από τις μεταφορές που χρησιμοποιεί στον λόγο του.

Πώς επιτυγχάνει να γράφει φιλοσοφικά κείμενα και να έχουν αντίκτυπο ακόμη και στον πιο απλό αναγνώστη;

Διότι η μαγεία ενός χαρισματικού, πνευματικού δημιουργού -γι’ αυτό είναι και λογοτέχνης- είναι ότι εκλαϊκεύει την επιστήμη. Ο ίδιος διάβασε την αρχαία φιλοσοφία, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, τους ήξερε απ’ έξω, διάβασε πολλά εκκλησιαστικά φιλοσοφικά κείμενα, όλους τους σύγχρονους φιλοσόφους από το πρωτότυπο και έδωσε αυτή την εκλαϊκευμένη γλώσσα. Ωστόσο τον θαυμάζουμε διότι είναι ικανός να απλουστεύει τα πράγματα. Ο Καζαντζάκης έκανε το μεγάλο βήμα να μπει στα βαθιά νερά της φιλοσοφίας και να τα δώσει όχι μόνο από την πλευρά των φιλοσόφων αλλά μελέτησε τη φιλοσοφημένη παιδεία του απλού λαού.

Τόσα χρόνια μετά… Πώς κατάφερε να τον διαβάζουμε εν έτει 2021 και να είναι τόσο διαχρονικός;

Αυτό το πέτυχε όχι με τη γλώσσα, αλλά το περιεχόμενο του λόγου. Και φτάσαμε στο εξής παράδοξο: Οι ξένοι αλλά και οι Έλληνες που μελετούν την Οδύσσεια απολαμβάνουν καλύτερα τη μετάφραση παρά το πρωτότυπο. Δεν είναι τελικά η γλώσσα αυτή που συγκινεί, αλλά αυτό που κρύβεται πίσω από τη γλώσσα, δηλαδή το περιεχόμενο κι αυτό είναι το μεγαλείο που έχει κάνει.