Γίναμε φτωχότεροι με το θάνατό του». Το χρησιμοποιούμε τόσο συχνά στη δημοσιογραφία αυτό το κλισέ όταν «φεύγει» κάποιος σπουδαίος άνθρωπος, ώστε κάπου, δια της επανάληψης, χάνει το νόημα, την αξία του. Αυτές τις ώρες όμως, κι ενώ είναι ακόμα νωπό το σοκ της απώλειας, το ότι ο Διονύσης Σαββόπουλος δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας, νιώθεις στην ολότητά της την άνωθεν έκφραση. Για το ελληνικό τραγούδι θα υπάρχει πάντοτε ένα «πριν» και ένα «μετά»…
Γράφτηκαν και θα γραφτούν πολλά για το μουσικό σκέλος, για το τι προσέφερε και πώς ο Νιόνιος. Όμως, και αυτό ξεχωρίζει πραγματικά τους σημαντικούς καλλιτέχνες, δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ειδικός για να καταλάβει το μέγεθος, την αξία. Κι ύστερα, μένουν οι ιστορίες. Τα θραύσματα που σχηματίζουν τη μεγάλη εικόνα.
Το πώς γεννήθηκε το θρυλικό Ζεϊμπέκικο, «Με αεροπλάνα και βαπόρια» το λέμε οι περισσότεροι για να συνεννοούμαστε, είναι ακόμα μια στιγμή που καταλαβαίνεις πως ο Διονύσης Σαββόπουλος λειτουργούσε με πολύ διαφορετικό τρόπο από τον μέσο άνθρωπο. Πόσο καινοτόμος και πρωτοποριακός ήταν, παίζοντας με τα όρια, με τα είδη, με τα «πρέπει». Με μια σπάνια αισθητική και στίχους που άνοιγαν νέους ορίζοντες σκέψης.
Και κάπου εδώ, κάντο εικόνα, ανοίγει η αυλαία, πέφτουν οι πρώτες νότες και ανατριχιάζεις σύγκορμος. Ακούγεται, στο τέρμα, το Ζεϊμπέκικο. Θέλει κότσια για να ονομάσεις έτσι ένα τραγούδι σου. Με κάτι δηλαδή τόσο οικείο και ακριβό ως μουσικό είδος σε τόσο κόσμο. Η σχεδόν απόκοσμη εισαγωγή, πένθιμο εμβατήριο, η – σαν αυτή δεν υπήρξε άλλη – φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου, οι «δεύτερες» του Νιόνιου σαν σε παράλληλο, αλλά τόσο ταιριαστό, σύμπαν. Οι στίχοι που σε κάνουν σαν ταινία να βλέπεις τη ζωή των προσφύγων, όλων της γης των κολασμένων…
Οι δύο ζωές του θρυλικού τραγουδιού που έγραψε ο Σαββόπουλος
Το τραγούδι το έγραψε ο Διονύσης Σαββαπουλος το 1972, εν μέσω δικτατορίας, και κυκλοφόρησε ως μέρος του δίσκου «Βρώμικο Ψωμί». Να πώς τα είχε διηγηθεί ο ίδιος για τη γενεσιουργό ενός αριστουργήματος διαδικασία: «Είχαμε Χούντα τότε και δεν τιμούσαν τα 50 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Για εμένα είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, έχω γονείς πρόσφυγες. Ο πατέρας μου από την Κωνσταντινούπολη, η μητέρα μου από τη Βόρεια Θράκη, τη Φιλιππούπολη που πλέον ανήκει στη Βουλγαρία. Το σπίτι ήταν γεμάτο από διηγήσεις προσφύγων και από τα δύο σόγια. Το ’72 ήμουν σε ένα μικρό δωμάτιο σε ένα ξενοδοχειάκι στη Θεσσαλονίκη. Δεν έβγαινα από το δωμάτιο καθόλου. Εκεί ξεκίνησα το Βρώμικο Ψωμί. Ήθελα να φτιάξω ένα ζεϊμπέκικο. Κρατάω τον ρυθμό και προσπαθώ να μιμηθώ τον Καζαντζίδη. Όσο και αν αυτό φαίνεται αστείο. Προσπαθούσα να κάνω μια μελωδία κάπως έτσι αλλά μου βγαίνει αλλιώς διότι σε ένα δεδομένο σχήμα βάζω τη δική μου ζωή. Αφού έφτιαξα τη μελωδία σκέφτηκα να βάλω και διαφορετικά λόγια. Ήταν κάτι που το έκαναν από τον Μεσαίωνα. Τραγουδούσαν όχι μόνο διαφορετικές μελωδίες αλλά και διαφορετικά λόγια. Νιώθεις σαν να σχίζεται το κεφάλι στα δύο, είναι ωραία παρανοϊκό. Τραγούδησα ο ίδιος και τις δύο φωνές. Είναι πολύ παράξενο».
Ο δίσκος έχει τεράστια επιτυχία. Από το «Ζεϊμπέκικο» όμως κάτι έλειπε. Κενό που θα καλυπτόταν, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, το 1974. Όταν ο Σαββόπουλος αποφασίζει να ηχογραφήσει τον δίσκο «10 Χρόνια Τραγούδια». Προτείνει στην Σωτηρία Μπέλλου να ερμηνεύσουν μαζί το κομμάτι, σε μια διαφορετική εκδοχή. «Δεν είχα πολλά-πολλά με τη Σωτηρία στην αρχή. Απ’ όταν βγήκα όμως από τη φυλακή με είδε με άλλο μάτι. Με προσέγγισε διαφορετικά, σαν να με αισθάνθηκε πιο κοντά της. “Διονύση, καθάρισες εντάξει;”, μου είπε. Είχε πλέον αυτή την αίσθηση ότι δεν είμαι ένας άνθρωπος… κανονικός που λειτουργεί με τους κανόνες. Σου λέει το παιδί συμπαθητικό είναι, γιατί έχει κάτι τι λοξό κι αυτός» θα πει ο Σαββόπουλος.
Το λαϊκό που έγινε… ποπ και η μουσική που γεφυρώνει
Και τότε είναι που συνέβη μία από τις πιο δυνατές, και αστείες με αυτόν τον τρόπο που μόνο η αυθεντικότητα ζεσταίνει τη ψυχή, στιγμές στην ιστορία του ελληνικού πενταγράμμου. Ο Νιόνιος πίστευε πως είχε γράψει, επιτέλους, λαϊκό κομμάτι και η Μπέλλου του το χαρακτήρισε… ποπ, αφήνοντάς τον ξερό – με την καλή την έννοια! Δύο διαφορετικοί κόσμοι, πώς τους γεφύρωσε η μουσική, ε; Να το πλήρες της αφήγησης: «Είχα ζητήσει από την δισκογραφική να πει στην Μπέλλου αν θέλει να τραγουδήσει το “Μ’Αεροπλάνα και Βαπόρια”. Απάντησε ότι δέχεται ευχαρίστως και ήρθε στο στούντιο έτοιμη, μελετημένη. Το ηχογράφησε ωραιότατα. Ήμουν συγκινημένος. Σκεφτόμουν ότι έγραψα επιτέλους ένα λαϊκό τραγούδι. Η Σωτηρία όμως βγαίνει από το καμαράκι που ηχογραφούσαμε, ξεφυσάει και λέει: “Αχ βρε Διονύση με έκανες και τραγουδάω ποπ”. Έμεινα άφωνος. Το έβαλε όμως στο ρεπερτόριο της. Το τραγουδούσε πάντοτε. Θεϊκά το είπε, θεϊκά».
Τόσα χρόνια μετά, το ξέρουμε καλά όλοι. Το θρυλικό Ζεϊμπέκικο νίκησε το χρόνο, έγινε κομμάτι της αιωνιότητας. Έχει παίξει σε τηλεοπτικά σποτ, έχει ακουστεί μυριάδες φορές, σε βραδιές έξω, σε σπίτια, στις καρδιές των ανθρώπων. Ένας ύμνος των προσφύγων, όλων εκείνων που τρώνε «βρώμικο ψωμί» και μαζί αγαπάνε τα καλά, τα σημαντικά τραγούδια. Σήκω ψυχή μου, δώσε ρεύμα… Ή για το πλήρες των στίχων:
Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια
και με τους φίλους τους παλιούς
τριγυρνάμε στα σκοτάδια
κι όμως εσύ δε μας ακούς
Δε μας ακούς που τραγουδάμε
με φωνές ηλεκτρικές
μες στις υπόγειες στοές
ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε
τις βασικές σου τις αρχές
Ο πατέρας μου ο Μπάτης (Απρόσιτη μητέρα μορφή από χώμα και ουρανό
ήρθε απ’ τη Σμύρνη το `22 ( θα χαθώ απ’ τα μάτια σου τα δυο)
κι έζησε πενήντα χρόνια (μες στον κόσμο)
σ’ ένα κατώι μυστικό (σαν πρόσφυγας σ’ ένα κατώι μυστικό)
Σ’ αυτόν τον τόπο όσοι αγαπούνε (αν αγαπούνε)
τρώνε βρωμικο ψωμί (τρώνε βρωμικο ψωμί)
(του λόγου σου οι πιστοί)
κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε (κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε υπόγεια διαδρομή)
υπόγεια διαδρομή
Χθες το βράδυ είδα ένα φίλο
σαν ξωτικό να τριγυρνά
πάνω στη μοτοσικλέτα
και πίσω τρέχανε σκυλιά
Σήκω ψυχή μου δώσε ρεύμα
βάλε στα ρούχα σου φωτιά (σαν τον Μάρκο)
βάλε στα όργανα φωτιά ( βάλε στα όργανα φωτιά)
να τιναχτεί σαν μαύρο πνεύμα (να κλείσει η λαβωματιά μα τιναχτεί σαν μαυρο πνευμα)
η τρομερή μας η λαλιά (η τρομερή μας η λαλιά)
