Έχουμε και λέμε:

1. Κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας και παγκοσμιοποίηση.
2. Μιμητισμός και ξενομανία που οδηγεί σε άκριτη υιοθέτηση ξένων γλωσσικών στοιχείων.
3. Υποτίμηση της σημασίας και της προσφοράς της ελληνικής γλώσσας.

Αυτά πάνω-κάτω θα δει κανείς να επαναλαμβάνονται σαν άριστα εκτελεσμένη συνταγή στις παραγράφους των κειμένων που καλείται να παραγάγει ένας μαθητής / μια μαθήτρια της Α' λυκείου στο μάθημα της Έκφρασης-Έκθεσης. Με αφορμή την επιστροφή στα θρανία, καταθέτω στη σημερινή στήλη έναν προβληματισμό σχετικά με μια επιφανειακά ασήμαντη επιλογή, αλλά ένα δυνάμει σοβαρό ολίσθημα στη θεματοθεσία των εξεταστικών δοκιμίων με μακροπρόθεσμες συνέπειες ιδεολογικής φύσης.

Τον κεντρικότερο ίσως θεματικό κύκλο στο μάθημα της Έκφρασης-Έκθεσης της Α' λυκείου αποτελεί η μεταγλωσσική προσέγγιση της γλώσσας, δηλαδή η καλλιέργεια γνώσεων και η ανάπτυξη ιδεών σχετικά με τη γλώσσα - όχι αποκλειστικά την ελληνική γλώσσα, αλλά τη γλώσσα ως ένα σύστημα επικοινωνίας. Το εκτεταμένο γλωσσολογικό υλικό που παρέχει το διδακτικό εγχειρίδιο στους μαθητές και τις μαθήτριες θέτει την αφόρμηση για να συζητήσουν, να προβληματιστούν και να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους σχετικά με τις ποικίλες όψεις του πλέον πολύπλοκου επικοινωνιακού εργαλείου του ανθρώπου. Μεταξύ αυτών είναι οι γλωσσικές ποικιλίες (γεωγραφικές, κοινωνικές κ.λπ.), οι δυνατότητες επιτυχούς γλωσσικής έκφρασης σε διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις, η χρησιμότητα της εκμάθησης ξένων γλωσσών, η σχέση γλώσσας και πολιτισμού και άλλα πολλά. Ομολογουμένως, ένας συναρπαστικός θεματικός κύκλος με μια τεράστια δεξαμενή θεμάτων που προορίζονται για ανάπτυξη στο πλαίσιο της παραγωγής γραπτού επικοινωνιακού λόγου - αυτό που εν συντομία λέμε «έκθεση».

Παρ' όλα αυτά, το προσφιλέστερο θέμα, το οποίο απαντά αποκλειστικά τα τελευταία χρόνια στα εξεταστικά δοκίμια της Α' λυκείου, όταν ο επιλεγμένος θεματικός κύκλος είναι η γλώσσα, ζητά από τους μαθητές να παρουσιάσουν παράγοντες που «επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα της ελληνικής γλώσσας». Συγκεκριμένα, στις δύο από τις τρεις ενιαίες γραπτές αξιολογήσεις τετραμήνων λυκείου που έχουν διεξαχθεί από το ακαδημαϊκό έτος 2018-2019 επιλέχθηκε ο θεματικός κύκλος της γλώσσας με το παραπάνω θέμα παραγωγής γραπτού λόγου.

Εδώ εντοπίζω δύο ολισθήματα: Πρώτο, η έννοια της ποιότητας της ελληνικής γλώσσας (και οποιασδήποτε άλλης γλώσσας) δεν είναι αντικειμενικά και επαρκώς προσδιορισμένη ώστε να διεκδικεί παρουσία στην επιστημονική θεώρηση της γλώσσας - τη μόνη επιθυμητή στο σύγχρονο σχολείο. Δεύτερο, η υποτιθέμενη κακοποίηση της γλώσσας αποδίδεται (ή οι μαθητές καλούνται να την αποδώσουν) στους συνήθεις υπόπτους: την παγκοσμιοποίηση, την κυριαρχία της αγγλικής, τον μιμητισμό, τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας, την ίδια τη νεολαία με τον «περιορισμένο λεκτικό κώδικά της». Και βέβαια ποιο είναι το «λογικό» (!) επακόλουθο; Η ανάγκη βελτίωσης της χρήσης της ελληνικής γλώσσας και η προσκόλληση στο «ορθόν». Και ποιοι μπορούν να συμβάλουν στην επίτευξη του στόχου; Οι (αυτόκλητοι) «ιδανικοί» ομιλητές, φυσικά. Που διδάσκουν το «ορθόν» και το «λάθος» στους «άπειρους» ομιλητές. Που με τη σειρά τους ακολουθούν τα παραγγέλματα των γλωσσικών τους γκουρού, όταν αισθάνονται ότι η απειρία τους συνάμα με τον εξωτερικό εχθρό φθείρει την ελληνική γλώσσα… Ένας φαύλος κύκλος.

Και είναι γι' αυτόν τον φαύλο κύκλο πίσω από το επιφανειακά «αθώο εκπαιδευτικό ζητηματάκι» που σπαταλώ σήμερα μελάνι. Αν δεχτούμε τη γενική θέση ότι το σχολείο διαμορφώνει τον αυριανό πολίτη, τότε οφείλουμε να συλλογιστούμε προσεκτικά το πρίσμα μέσα από το οποίο παρουσιάζεται η σχέση του ελληνόφωνου ομιλητή με τη γλώσσα του. Υπάρχει η θετική όψη: Η ιστορική αξία της ελληνικής γλώσσας χάρις στην επιβίωση σπουδαίων κειμένων της αρχαιότητας που γράφτηκαν σε αυτή και η σταθερή θέση της μέσα στο πολύχρωμο μωσαϊκό των γλωσσών του πλανήτη με αρκετά εκατομμύρια ομιλητές και εκτεταμένη γλωσσολογική καταγραφή (δυσαρίθμητα κείμενα, λεξικά, γραμματικές) που έχει απομακρύνει για πάντα τον κίνδυνο εξαφάνισής της. Επισκιάζεται όμως δυστυχώς από την αρνητική όψη: Μια γλώσσα που φθείρεται, αλλοιώνεται, κινδυνεύει και σταδιακά καταστρέφεται.

Η αλήθεια είναι ότι η γλωσσική καταστροφολογία είναι ελκυστική, εύπεπτη. Είναι έπος: εμείς και οι άλλοι σε μάχη. Η άλλη αλήθεια είναι ότι τουλάχιστον η θεματοθεσία για τον θεματικό κύκλο της γλώσσας καλλιεργεί την έφεση προς τη γλωσσική καταστροφολογία, αφού φαίνεται να προσκολλάται ευλαβικά στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Κι επειδή η γλωσσική ταυτότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εθνική ταυτότητα, η γλωσσική καταστροφολογία ξυπνά τα αντανακλαστικά της εθνικής επιβίωσης. Κι η αλυσίδα ξεδιπλώνεται: Προετοιμάζει ακουσίως ευήκοα ώτα προς ένα σωρό υστερικούς μύθους περί ανωτερότητας της ελληνικής γλώσσας, τους οποίους οι γλωσσολόγοι καλούμαστε συχνότατα να ανασκευάσουμε. Και φυσικά, μια ανώτερη γλώσσα δεν ταιριάζει παρά σε έναν ανώτερο λαό…

Το επόμενο ερώτημα που πρέπει να μας προβληματίσει: Είναι τέτοιο το ακροατήριο που θέλουμε ως εκπαιδευτικοί να διαμορφώσουμε; Ένα ακροατήριο βορά σε όσους με αριστοτεχνικό τρόπο μέσα από γλωσσικούς μύθους αγγίζουν τις ευαίσθητες εθνικές χορδές και λυμαίνονται την ταυτότητα του υπερπατριώτη που βλέπει μόνο καχύποπτα τους υπόλοιπους λαούς του πλανήτη;