«Η μελέτη της ιστορίας είναι ένα παζλ. Σκεφτείτε το πιο δύσκολο παζλ που υπάρχει σήμερα, πολλαπλασιάστε τα κομμάτια του επί 1000 και μετά εξαφανίστε το 90%! Τώρα προσπαθήστε να φτιάξετε την εικόνα»: με τη φράση αυτή, ο ερευνητής της Google DeepΜind, Γιάννης Ασσαέλ, περιγράφει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν στην ανασύσταση του παρελθόντος οι ιστορικοί σε όλον τον κόσμο, οι οποίοι πλέον έχουν στη διάθεσή τους ένα δωρεάν εργαλείο Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), που τους βοηθάει να επανεμφανίσουν πολλά από τα εξαφανισμένα κομμάτια του παζλ.
Πρόκειται για τον «Αινεία», το πρώτο σύστημα εννοιολογικής πλαισίωσης αρχαίων κειμένων, σχεδιασμένο για να βοηθά ιστορικούς στην καλύτερη ερμηνεία, απόδοση και αποκατάσταση κατεστραμμένων αρχαίων επιγραφών στη λατινική γλώσσα. Το σύστημα αναπτύχθηκε από την Google DeepMind και το Πανεπιστήμιο του Nottingham, σε σύμπραξη με ερευνητές από τα πανεπιστήμια του Warwick και της Οξφόρδης και το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η διαδραστική έκδοση του «Αινεία» είναι επίσης δωρεάν διαθέσιμη σε φοιτητές-τριες, ερευνητές-τριες, εκπαιδευτικούς, επαγγελματίες μουσείων και άλλες ειδικότητες, στη διεύθυνση «predictinghistory.com». Ο «Αινείας» είναι ένα πολυτροπικό νευρωνικό δίκτυο παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης. Με απλά λόγια, δεν επεξεργάζεται μόνο λέξεις, αλλά και εικόνες. Για να προσδιορίσει τη γεωγραφική προέλευση μιας επιγραφής, αναλύει τόσο το ίδιο το κείμενο που αναγράφεται σε αυτή, όσο και οπτικές πληροφορίες, όπως φωτογραφίες.
Αρχαία πολιτικά γκράφιτι, μαγικά ξόρκια στα λατινικά και προσκλήσεις γενεθλίων
Η γραφή ήταν βασικό συνδετικό χαρακτηριστικό του ρωμαϊκού κόσμου. Επιγραφές που διασώζουν αρχαία πολιτικά γκράφιτι, ρομαντικά ποιήματα, επιτάφιους, εμπορικές συναλλαγές, ακόμη και προσκλήσεις γενεθλίων και μαγικά ξόρκια, προσφέρουν στους/τις σύγχρονους ιστορικούς μια ματιά σε αυτόν τον αρχαίο κόσμο. Αυτά τα κείμενα είναι συχνά αποσπασματικά, φθαρμένα από τον χρόνο ή σκόπιμα κατεστραμμένα. Η αποκατάσταση, η χρονολόγηση και ο γεωγραφικός τους προσδιορισμός είναι σχεδόν αδύνατα χωρίς πληροφορίες για το ιστορικό τους πλαίσιο, και ειδικά χωρίς τη σύγκριση με παρόμοιες επιγραφές. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει ο «Αινείας».
Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, σε εργασία που δημοσιεύουν σήμερα στο επιστημονικό περιοδικό «Nature», κατά την επεξεργασία αρχαίων επιγραφών, οι ιστορικοί παραδοσιακά βασίζονται στην εμπειρογνωμοσύνη τους και σε εξειδικευμένες πηγές για τον εντοπισμό «παραλλήλων»: κειμένων δηλαδή που μοιράζονται ομοιότητες σε διατύπωση, σύνταξη, τυποποιημένες φράσεις ή προέλευση. Ο «Αινείας» βελτιώνει και επιταχύνει σημαντικά αυτή την πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Αναλύει εκατοντάδες χιλιάδες λατινικές επιγραφές και ανακτά κειμενικά και εννοιολογικά «παράλληλα» μέσα σε δευτερόλεπτα!
Για την εκπαίδευση του μοντέλου, εξηγεί ο Γιάννης Ασσαέλ, συνδυάστηκαν τρεις μεγάλες βάσεις δεδομένων, που περιλάμβαναν μεταξύ άλλων 176.000 αρχαίες επιγραφές στα Λατινικά. Στο ερώτημα κατά πόσο ένας ιστορικός μπορεί να βελτιώσει την απόδοσή του, χρησιμοποιώντας αυτό το εργαλείο και κατά πόσο τα παράλληλα κείμενα του «Αινεία» ήταν κατάλληλα για την έρευνά τους, εννέα στους δέκα απάντησαν θετικά.
«Το πιο σημαντικό για εμένα είναι ότι εννέα στις δέκα φορές απάντησαν ότι είδαν τα "παράλληλα" κείμενα που τους έδωσε ο "Αινείας" ως σημείο έναρξης έρευνας, κάτι πολύ σπουδαίο, καθώς η άντληση τέτοιων στοιχείων είναι ιδιαίτερα δύσκολο κομμάτι της δουλειάς των ιστορικών. Μέχρι σήμερα η διαδικασία αυτή γίνεται με απλή αναζήτηση κειμένου -έναν τρόπο περιορισμένο και ευάλωτο σε μικρές διαφοροποιήσεις ή ονόματα του κειμένου. Ο "Αινείας" εξελίσσει τη διαδικασία αυτή με τη χρήση ΤΝ» λέει ο Γιάννης Ασσαέλ, που μαζί με την ιστορικό Τέα Σόμερσιλντ (Thea Sommershield), ειδική στην επιγραφική, ήταν οι επικεφαλής της έρευνας.
Τα αποτελέσματα της χρήσης του; Ο «Αινείας» αποκαθιστά κατεστραμμένες επιγραφές με ακρίβεια 73% στις 20 κορυφαίες προτάσεις για κενά έως δέκα χαρακτήρων. Το ποσοστό αυτό μειώνεται μόλις στο 58% όταν το μήκος του κενού (οι λέξεις που απουσιάζουν από την επιγραφή με άλλα λόγια) είναι άγνωστο, μια εξαιρετικά δύσκολη πρόκληση. Επίσης, παρουσιάζει τον συλλογισμό του με ερμηνεύσιμο τρόπο, παρέχοντας «χάρτες» που υποδεικνύουν ποια τμήματα του κειμένου και της εικόνας επηρέασαν τις προβλέψεις του. Χάρη στη χρήση οπτικών δεδομένων, το σύστημα μπορεί να εντοπίσει -με ακρίβεια 72%- σε ποια από τις 62 ρωμαϊκές επαρχίες γράφτηκε μια επιγραφή. Όσον αφορά τη χρονολόγηση, ο «Αινείας» τοποθετεί ένα κείμενο με απόκλιση 13 ετών από τις χρονολογικές περιόδους που προτείνουν οι ιστορικοί.
Πώς άρχισαν όλα;
«Είναι χρόνια τώρα που δουλεύουμε πάνω σε αυτά τα συστήματα, μαζί με την Τέα Σόμερσιλντ, που είναι ιστορικός με ειδικότητα στην επιγραφική. Η ιστορία μας ξεκινά ουσιαστικά το 2017, κατά τη διάρκεια των σπουδών μας στην Οξφόρδη, οπότε αναρωτηθήκαμε ποια είναι η επόμενη μεγάλη πρόκληση για τους ιστορικούς και πώς θα μπορούσαμε να την αντιμετωπίσουμε με τον βέλτιστο τρόπο. Έτσι, το 2019 προέκυψε η "Πυθία", που επέτρεπε την ανάκτηση αρχαίων ελληνικών κειμένων, το 2022 ήρθε η "Ιθάκη", που πέρα από την ανάκτηση μάς έδινε στοιχεία για το πού και πότε γράφτηκαν οι επιγραφές, το 2023 ακολούθησε μια μεγάλη βιβλιογραφική ανασκόπηση και τώρα ο "Αινείας"» αναφέρει ο Γιάννης Ασσαέλ.
«Ήταν μια πρόκληση για εμάς ο "Αινείας", γιατί δανείστηκε στοιχεία από την "Ιθάκη", που είχε να κάνει με τ' αρχαία ελληνικά κι έπρεπε να δούμε κατά πόσο αυτό που είχαμε ήδη φτιάξει μπορούσε να μεταφερθεί σε μια άλλη γλώσσα και μετά να το εμπλουτίσουμε με το στοιχείο της ιστορικής πλαισίωσης. Βρήκα για παράδειγμα εντυπωσιακό το γεγονός ότι, σε σχέση με τα αρχαία ελληνικά, στα λατινικά κείμενα είναι πιο δύσκολο να προβλεφθεί το πού γράφτηκε ένα κείμενο, ενώ είναι πιο εύκολο να προβλεφθεί το πότε», σημειώνει και προσθέτει ότι ο «Αινείας» μπορεί επίσης να προσαρμοστεί σε άλλες αρχαίες γλώσσες, γραφές και μέσα, την παπυρολογία και την νομισματολογία.
Σε συνεργασία με ειδικούς, έχει επίσης σχεδιαστεί νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τα ευρωπαϊκά σχολεία. Το πρόγραμμα διδασκαλίας σχεδιάστηκε σύμφωνα με το Πλαίσιο Ψηφιακών Ικανοτήτων για τους Πολίτες (DigComp 2.2) της Ε.Ε., το Πλαίσιο Δεξιοτήτων Τεχνητής Νοημοσύνης για Μαθητές της UNESCO και το προσχέδιο του Πλαισίου AILit της ΕΕ και του ΟΟΣΑ. Δημιουργήθηκε με έμπνευση από το μάθημα που είχε αναπτύξει χρησιμοποιώντας την «Ιθάκη» ένας δάσκαλος στη Γάνδη, που αξιοποίησε το σύστημα για ασκήσεις στα Αρχαία Ελληνικά και είχε κερδίσει το δεύτερο βραβείο της ΕΕ, στο πλαίσιο του θεσμού «ΑΙ for education». Ακολούθως, το ίδιο μάθημα δίδαξαν πάω από 80 δάσκαλοι στην Ευρώπη και τώρα προσαρμόζεται, ώστε να ανοίξει νέους δρόμους για μαθητές και μαθήτριες.
