Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η ιστορία του Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας, ή Κανακαρίας, όπως μνημονεύεται στις μεσαιωνικές πηγές, δεν συνδέεται μόνο με τις δύο διάσημες βασίλισσες της Κύπρου, την Ελένη Παλαιολόγου και τη Βενετή Κατερίνα Κορνάρο, αλλά και με μία θαυματουργή τοπική αγία, την οσία Φωτεινή την Κυπρία ή αγία Φωτού

"Οσία Φωτεινή πανένδοξε, τας ουρανίους μονάς, επαξίως οικήσασα..."


Στις 2 Αυγούστου εορτάζει η οσία Φωτεινή η Κυπρία, γνωστή, ιδιαίτερα σε μας που καταγόμαστε από τη χερσόνησο της Καρπασίας, ως αγία Φωτού. Πρώτος ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρεται στην Καρπασίτισσα θαυματουργή αγία, η οποία όπως γνωρίζουμε από τις παραδόσεις έλκει την καταγωγή της από το ακριτικό Ριζοκάρπασο. Ο Μαχαιράς ήδη από τον 15ο αιώνα μάς πληροφορεί πώς και πού βρέθηκε ο τάφος της, και, στην περίπτωση αυτή για πρώτη φορά γίνεται μνεία και της Ακροτίκης, βυζαντινής ονομασίας της χερσονήσου της Καρπασίας, όπως θα επιβεβαιωθεί αιώνες μετά, χάρη στην αρχειακή έρευνα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας. Από το σχετικό απόσπασμα του χρονικογράφου μας, με την ανεπανάληπτη γλώσσα του, πληροφορούμαστε τα εξής:
"Ακόμη ευρίσκεται εις την Ακροτίκην εις την κώμην του Αγίου Ανδρονίκου της Κανακαρίας, έχει ολλίγον καιρόν και ευρέθην δι' αποκαλύψεως θεού, την λέγουν αγίαν Φωτεινήν, και ο τάφος της είνε κάτω της γης. Έχει βήμαν και έχει νερόν αγίασμαν, και έχει πολλύν βάθος νερόν, και εις το γύρισμαν του φενγκαρίου πήσσει απάνω το νερόν, καθώς πήσσει το πάγος, εις μίαν τζίππαν, και σηκώννουν το ως γοιόν μίαν ταβλαν ως το πάγος, και το ν' αργήση λει και γίνεται ψιλόν ως γοιον τον κορνιακτόν, και χολλιάζονται τυφλοί και θεραπεύουνται". Σήμερα, δεν υπάρχει τέτοια παράδοση ότι πήζει το αγίασμα στο σπήλαιο της αγίας Φωτούς, εξακολουθεί όμως το αγίασμα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, όπως σημειώνει και ο Μαχαιράς, να έχει θεραπευτικές ιδιότητες, ιδίως για οφθαλμικά νοσήματα.
Άγιος Ανδρόνικος

Η ίδρυση ως οικισμού του Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας, αν και δεν διαθέτουμε σχετικές δυστυχώς γραπτές μαρτυρίες, πρέπει οπωσδήποτε να ανάγεται στους πρώτους Βυζαντινούς χρόνους. Δεν αποκλείεται βέβαια το χωριό να υφίστατο από αρχαιοτάτων χρόνων και να έλαβε διαφορετικό όνομα με την κάθοδο των Αχαιών στην Κύπρο ή και αργότερα με την εξάπλωση του χριστιανισμού στη μεγαλόνησο. Ο Άγιος Ανδρόνικος υπήρξε βασιλικό φέουδο κατά τη Φραγκοκρατία και κατά τη Βενετοκρατία πέρασε στο Δημόσιο, δηλαδή, στην κρατική περιουσία της Δημοκρατίας της Βενετίας. Κατά τη Φραγκοκρατία, σύμφωνα με πηγή του 1451, η εύφορη περιοχή του Αγίου Ανδρονίκου επειδή ήταν βασιλική περιουσία, αναφέρεται ως χωριό της ρήγαινας Ελένης Παλαιολόγου.
Εύλογα κάποιος θα αναρωτηθεί, γιατί άραγε ένα χωριό που φέρει το όνομα Άγιος Ανδρόνικος δεν διαθέτει εκκλησία αφιερωμένη στον εν λόγω άγιο; Όμως, η προφορική παράδοση διέσωσε ότι υπήρχε βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ανδρονίκου, γι' αυτό άλλωστε το χωριό φέρει προς τιμήν του αγίου το ίδιο όνομα. Στα 1718, ανακαλύφθηκε στον Άγιο Ανδρόνικο το σπήλαιο της Ριζοκαρπασίτισσας αγίας Φωτεινής, από τον οικονόμο Νικόδημο, επιστάτη της εκεί μονής. Προαναφέραμε βέβαια και την ανεύρεση του τάφου της τον 15ο αιώνα, σύμφωνα με τα γραφόμενα του Μαχαιρά. Η αγία Φωτεινή ή αγία Φωτού έκτοτε έγινε προστάτιδα του χωριού και νέα εκκλησία οικοδομήθηκε στο όνομά της και σιγά-σιγά εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε η εκκλησία του Αγίου Ανδρονίκου, ενώ οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του χωριού έσπευσαν κι έκτισαν τζαμί δίπλα στα ερείπια της εκκλησίας. Κατά μία εκδοχή, επειδή το τζαμί οικοδομήθηκε κοντά στον χώρο που ήταν τα ερείπια του ναού, ήταν γνωστό ως τζαμί του Αγίου Ανδρονίκου. Στη θέση του βυζαντινού ναού οικοδομήθηκε αργότερα το τούρκικο σχολείο.

Φέουδο βασιλικό και Ελένη Παλαιολόγου

Όπως αναφέρεται σε σημείωση ελληνικού χειρογράφου τον Φεβρουάριο του 1451, ο Άγιος Ανδρόνικος είχε υποστεί επίθεση από τους Τούρκους. Συγκεκριμένα στο χειρόγραφο σημειώνονται τα εξής: "και εκάψαν τον Άγιον Αντρόνικον της Κανακαριάς, χωριόν της Ρήγαινας". Η ρήγαινα βέβαια, σύμφωνα με τη χρονολογία, δεν είναι καμιά άλλη παρά η Ελένη Παλαιολόγου, με καταγωγή από τον μεγάλο βυζαντινό οίκο των Παλαιολόγων, θυγατέρα του δεσπότη του Μορέως, που είχε παντρευτεί τον Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β' Lusignan. Η βασίλισσα αυτή ως Ελληνίδα στήριξε την ορθοδοξία, γι' αυτό θεωρήθηκε από τους Λατίνους ως μεγάλος εχθρός του λατινικού δόγματος. Πρόκειται για τη μητέρα της τελευταίας νόμιμης βασίλισσας της Κύπρου Καρλόττας Lusignan. Η πιο πάνω είδηση για την επιδρομή που δέχθηκε ο Άγιος Ανδρόνικος μαρτυρεί πόσο υπέφερε το χωριό από ληστρικές και πειρατικές επιδρομές, αφού γειτνιάζει με τον παράλιο χώρο, όπως βέβαια υπέφεραν όλοι οι παράκτιοι οικισμοί της μεγαλονήσου. Τέτοιες επιδρομές κατά του Αγίου Ανδρονίκου αναφέρονται ακόμη και στις αρχές του 19ου αιώνα, από Μαλτέζους πειρατές.
Ο Άγιος Ανδρόνικος, σύμφωνα με την πιο πάνω πηγή, υπήρξε και έως το τέλος της Βενετοκρατίας, όπως θα εξετάσουμε παρακάτω, δηλαδή έως την κατάκτηση της μεγαλονήσου από τους Οθωμανούς το 1570 -1571, φέουδο βασιλικό, ακριβώς γιατί ήταν σε εύφορη περιοχή και με πλούσια νερά.

Άγιος Ανδρόνικος και Αικατερίνη Κορνάρο

Ο Άγιος Ανδρόνικος της Κανακαρίας, όπως απαντά στις πηγές τόσο της Φραγκοκρατίας όσο και της Βενετοκρατίας, δεν συνδέεται μόνο με τη δυναμική βασίλισσα Ελένη Παλαιολόγου Lusignan, αλλά και με την τελευταία θρυλική βασίλισσα της Κύπρου τη Βενετή Αικατερίνη Κορνάρο Lusignan, που και αυτή ας σημειωθεί είχε βυζαντινή καταγωγή, εφόσον ήταν δισεγγονή του αυτοκράτορα της Τραπεζούντος Ιωάννη Κομνηνού. Η Αικατερίνη Κορνάρο, σύμφωνα με έγγραφο το οποίο σώζεται στο αρχείο της οικογένειας Κονταρίνι, η οποία είχε δεσμούς αίματος με τη βασίλισσα και τα μέλη της έφεραν κληρονομικά και τον τίτλο του κόμητος της Ιόππης ή Γιάφφας, είχε παραχωρήσει τον Άγιο Ανδρόνικο σε ευνοούμενό της. Το σχετικό έγγραφο παραχώρησης είχε συνταχθεί στην Αμμόχωστο στις 18 Ιουλίου 1482 και με αυτό η βασίλισσα έδινε ως φέουδο τον Άγιο Ανδρόνικο στον Luigi, γιο του Αραγώνιου Jean Peres Fabrices. Ας σημειωθεί ότι ο Jean Peres Fabrices υπήρξε οπαδός και επιστήθιος φίλος του τελευταίου Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β' Lusignan, συζύγου της Αικατερίνης Κορνάρο. Ο βασιλιάς ως αντίδωρο των υπηρεσιών του ίδρυσε μία νέα κομητεία και θέλησε να της δώσει την πρωτοκαθεδρία, την οποία και του παραχώρησε. Πρόκειται για την κομητεία del Carpaso, η οποία αποδόθηκε ως κομητεία Καρπασίας, ενώ ορθώς έπρεπε να αναφέρεται ως κομητεία Ριζοκαρπάσου αφού έως τότε το Ριζοκάρπασο αναφέρεται απλώς ως Carpaso. Η κομητεία περιελάμβανε το Ριζοκάρπασο, τα Αγρίδια Ριζοκαρπάσου, οικισμό που φαίνεται να έσβησε κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, την Αναχίδα, πρόδρομο οικισμό της Αγίας Τριάδας Αιγιαλούσης και τη Σελενιά, χωριό μεταξύ του Ριζοκαρπάσου και της Αιγιαλούσης, που και αυτό έσβησε με το πέρασμα των αιώνων.
Άγιος Ανδρόνικος κεφαλοχώρι μιας ομάδας χωριών

Μια επιστολή του καπιτάνου της Αμμοχώστου με ημερομηνία 27 Μαΐου 1563 φωτίζει την ιστορία του Αγίου Ανδρονίκου Κανακαρίας, αλλά και άλλων χωριών της Καρπασίας. Στο εν λόγω έγγραφο αναφέρεται και ο τότε βάιλος της Καρπασίας Φραγκίσκος Καλλέργης. Ο Βενετός καπιτάνος στην επιστολή του αυτή επαινεί τον βάιλο Καρπασίας σχετικά με κάποια υπόθεση κατάσχεσης σιτηρών, στον εύφορο και πλούσιο σε νερά Άγιο Ανδρόνικο Κανακαρίας. Επιπρόσθετα, στην ίδια επιστολή καταγράφονται τα χωριά που απαρτίζουν μια ομάδα χωριών (baliazo) με κύριο χωριό ή κεφαλοχώρι τον Άγιο Ανδρόνικο Κανακαρίας. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι ο Άγιος Ανδρόνικος πρέπει να ήταν μάλλον παλαιότερος αλλά και σημαντικότερος οικισμός για να αποτελεί baliazo. Τα χωριά που αποτελούσαν το baliazo του Αγίου Ανδρονίκου ήταν τα εξής: Γιαλούσα, Πλατανισσός, Βασίλι, Κοιλάνεμος, Γαλάτεια και Κώμα του Γιαλού, δηλαδή συνολικά έξι και μαζί με τον ίδιο τον Άγιο Ανδρόνικο επτά.

Τσιβιτάνοι και μπανιέροι

Από μια άλλη πηγή της ίδιας εποχής μάς γίνεται γνωστό πώς διοικούνταν τότε τα χωριά. Ο βάιλος που είχε τη γενική διοίκηση της χερσονήσου υπαγόταν και λογοδοτούσε στον Βενετό διοικητή καπιτάνο της Αμμοχώστου. Ο ίδιος ο βάιλος είχε την εξουσία να διορίζει σε κάθε χωριό έναν τσιβιτάνο και έναν μπανιέρο, οι οποίοι τον βοηθούσαν στη διοίκηση και φρόντιζαν για την τήρηση των νόμων και της τάξης σε κάθε χωριό. Οι τσιβιτάνοι και οι μπανιέροι ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι τσιβιτάνοι τελούσαν το έργο ενός χωροφύλακα και οι μπανιέροι ενός αγροφύλακα, αφού μιλούμε για χωριά και όχι για αστικό χώρο. Η αρχειακή πηγή που έχουμε εντοπίσει μας γνωστοποιεί κατά το έτος 1562 -1563 ποιοι υπηρετούσαν σ' αυτή τη θέση στον Άγιο Ανδρόνικο Κανακαρίας. Έτσι, σύμφωνα με το έγγραφό μας, στον Άγιο Ανδρόνικο υπηρετούσε ως τσιβιτάνος ο Φραγκίσκος Κουλιού με καταγωγή από τον Άγιο Ανδρόνικο και με μισθό 70 βυζάντια και ως μπανιέρος ο Λοής Λοϊζιάς, επίσης από τον Άγιο Ανδρόνικο με 60 βυζάντια μισθό.

Ο πληθυσμός κατά το έτος 1565

Χάρη σε μια απογραφή που είχε διενεργήσει η βενετική διοίκηση της Κύπρου το έτος 1565 γνωρίζουμε και τον πληθυσμό των χωριών μας, και, στη συγκεκριμένη περίπτωση τον πληθυσμό του Αγίου Ανδρονίκου Κανακαρίας. Πρέπει να τονίσουμε, όμως, στην απογραφή αυτή καταγράφονταν σε αριθμό χωρίς ονόματα μόνον οι αρσενικού γένους απελεύθεροι, οι γνωστοί ως φραγκομάτοι γιατί φορολογούνταν και ήταν υποχρεωμένοι να τελούν αγγαρείες, όπως για παράδειγμα στα οχυρωματικά έργα, και όχι οι δουλοπάροικοι που ήταν καθαρό κτήμα του φεουδάρχη και φυσικά ούτε τα γυναικόπαιδα. Ο Άγιος Ανδρόνικος είχε τότε 29 κατοίκους αρσενικού γένους απελεύθερους. Είναι παράδοξο αλλά το γειτονικό χωριό Κοιλάνεμος που υπαγόταν στον Άγιο Ανδρόνικο επί Βενετοκρατίας είχε 68 κατοίκους αρσενικού γένους απελεύθερους, δηλαδή διπλάσιο πληθυσμό από τον Άγιο Ανδρόνικο. Πολύ πιθανόν όμως να είχε μεγάλο αριθμό δουλοπαροίκων, οι οποίοι όπως προαναφέραμε δεν σημειώνονταν στην απογραφή. Η ρήγαινα Ελένη Παλαιολόγου κατείχε τον Άγιο Ανδρόνικο Κανακαρίας αφού αποτελούσε βασιλική περιουσία και η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο επειδή ακριβώς ως βασιλική περιουσία το ίδιο χωριό της ανήκε είχε το δικαίωμα ακόμη και να το παραχωρήσει όπως και έπραξε προσφέροντάς το ως φέουδο στον Luizi Perez Fabrices. Κατά τη Βενετοκρατία, σύμφωνα με το έγγραφο του έτους 1563, ο Πέτρος Αντώνιος Αττάρ εκμίσθωνε ως φεουδάρχης τον Άγιο Ανδρόνικο και τα χωριά που περιλάμβανε ως baliazo. Ο Πέτρος Αντώνιος Αττάρ ήταν μέλος μιας σπουδαίας κυπριακής οικογένειας με καταγωγή μάλλον από τη Συρία. Το 1550 νυμφεύθηκε τη Λουκρητία Παλόλ της οποίας η μητέρα Αγνή Lusignan καταγόταν από τον ομώνυμο φραγκικό βασιλικό οίκο. Τέλος, ο φεουδάρχης Πέτρος Αντώνιος Αττάρ, που φαίνεται να ήταν και ο τελευταίος εκμισθωτής του χωριού, άφησε την τελευταία του πνοή κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και κατάκτησης της Λευκωσίας το 1570 από τους Οθωμανούς.
Οι κάτοικοι του Αγίου Ανδρονίκου Κανακαρίας, του χωριού με τις απέραντες φυτείες κολοκασιού και φημισμένου για τα μεταξωτά του, κάθε χρόνο τέτοιες μέρες συγκεντρώνονται και εορτάζουν την προστάτιδά τους αγία και θυμούνται τον προσφιλή γενέθλιο χώρο τους. Θυμούνται και ψάλλουν: "... την Φωτεινήν οσίαν, το θείον κειμήλιον και της παρθενίας το μέγα εύχος και ασκητών το καύχημα και Καρπασέων το κλέος...".