Γράφει η Μαρία Χατζημιχαήλ

«Είναι μια περίεργη κατάσταση το ότι η θάλασσα, από την οποία ξεκίνησε η ζωή, απειλείται πλέον από τις δραστηριότητες μιας μορφής αυτής της ζωής. Αλλά η θάλασσα, αν και άλλαξε με αυτό τον δυσοίωνο τρόπο, θα συνεχίσει να υπάρχει. Η απειλή είναι μάλλον στην ίδια τη ζωή»

Rachel Carson, Η θάλασσα που μας περιτριγυρίζει [The Sea Around Us]

Η θάλασσα, στην άμεση και εμφανή μορφή της είναι ορατή και κατανοητή στη βάση των φυσικών και γεωμορφολογικών της χαρακτηριστικών. H Rachel Carson, στην οποία ανήκει η πιο πάνω φράση, δημοσίευσε το εμβληματικό βιβλίο «Η Θάλασσα που μας Περιτριγυρίζει» [The Sea Around Us] το 1951, κάνοντας προσβάσιμα στο ευρύ κοινό τα ευρήματα από μια επανάσταση στη θαλάσσια βιολογία και την εξερεύνηση των βαθέων υδάτων, προσφέροντας σε μη επιστήμονες μια ανάλυση της ιστορίας και της οικολογίας του ωκεανού, με έναν επιστημονικό και συνάμα ποιητικό τρόπο. Είναι ενδιαφέρον να κατανοήσουμε ότι από τις αρχές της δεκαετίας του ‘50, οι επιστήμονες ήταν σε θέση να αντιληφθούν πως οι πράξεις μέρους της κοινωνίας [δεν έχουμε όλοι την ίδια ευθύνη για την καταστροφή του περιβάλλοντος], απειλούσε τη θάλασσα ως οικοσύστημα. Η θάλασσα όμως δίνει ζωή, γι’ αυτό και ενέργειες που τη θέτουν σε κίνδυνο είναι απειλή προς την ίδια τη ζωή.

Φυσικά, οι αντιλήψεις και τα αισθήματα που έχουμε για τη θάλασσα δεν έχουν να κάνουν μόνο με τη φυσιογεωγραφία της. Έχουν να κάνουν άμεσα, και είναι άρρηκτα συνδεδεμένες τόσο με το κοινωνικό όσο και με το πολιτικό πλαίσιο στο οποίο έχουμε μεγαλώσει και συνδέσει τις εμπειρίες μας με αυτή. Ο Philip Steinberg στο βιβλίο του «Η Κοινωνική Κατασκευή του Ωκεανού», περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ιστορικά [από το 1450 μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας] κάθε περίοδος του καπιταλισμού δεν είχε απλά μια χωροταξική αντανάκλαση στη γη. Είχε συνήθως και μια παράλληλη, συχνά συναρμονισμένη χωροταξική αντανάκλαση στη θάλασσα. Περιγράφει πως, σε κάθε περίοδο, ομάδες με συγκεκριμένα συμφέροντα, προσπαθούσαν να κατασκευάσουν και να προωθήσουν συγκεκριμένα φαντασιακά του θαλάσσιου χώρου. Αυτή η διαδικασία της χωροταξικής κατασκευής της θάλασσας [όπως και της γης] είναι άμεσα συνδεδεμένη με το πολιτικοοικονομικό σύστημα της κάθε περιόδου, και τους θεσμικούς μηχανισμούς που εφαρμόζονται για να ορίσουν, να κυβερνήσουν, να αστυνομεύσουν διαφορετικές θαλάσσιες επικράτειες.

Η κοινωνική κατασκευή της θάλασσας στη βάση πολιτικοοικονομικών παραγόντων και επιθυμιών, λοιπόν, αποκτά μια συγκεκριμένη ταυτότητα η οποία έχει πολλαπλές διαστάσεις που διαφοροποιούνται στη βάση του χώρου και του χρόνου. Η θάλασσα λόγω ακριβώς αυτής της πολυδιάστατης αλλά και ταυτόχρονα απόμακρης ταυτότητας γίνεται μέσο στο οποίο αντανακλώνται οι εμπειρίες, οι επιθυμίες, ακόμα και οι ιδεολογίες του κάθε κράτους, της κοινωνίας και του κάθε ατόμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ένταξη της έννοιας της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, η οποία εάν οριοθετηθεί και συμφωνηθεί στη βάση του Διεθνούς Δικαίου της εκτείνεται από τα εξωτερικά όρια των χωρικών υδάτων, μέχρι και τα 200 ναυτικά μίλια μιας χώρας.

Βίκυ Περικλέους, Φοινικούδες, Λάρνακα, 2015

Ας αναλογιστούμε πώς έχει αλλάξει ο τρόπος που κατανοούμε τη θάλασσα στην ελληνοκυπριακή κοινωνία από τότε που εισήχθη η έννοια της ΑΟΖ, και η συζήτηση γύρω από την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Στο φαντασιακό της ελληνοκυπριακής κοινωνίας, η θάλασσα έχει πλέον οικοπεδοποιηθεί, και στη συνέχεια μισθωθεί σε πολυεθνικές εταιρείες. Πλέον η εικόνα της θάλασσας αποτελείται από γραμμές που τη χωρίζουν, και στάμπες εταιρειών οι οποίες την ενοικιάζουν. Αυτό που μας νοιάζει, ως ελληνοκυπριακή κοινωνία, δεν είναι η θαλάσσια ζωή που απειλείται με τις εξορύξεις, είναι οι «εξωτερικές απειλές» που εμποδίζουν το εθνικό μας συμφέρον. Η θάλασσα, η οποία ρέει απ’ άκρη σ’ άκρη και ενώνει λαούς και πολιτισμούς, έχει γίνει αντανάκλαση εθνικών και οικονομικών επιθυμιών.

Η θάλασσα είναι μια φάτα μοργκάνα όπως μας είπε και ο Νίκος Καββαδίας. Ένα φαινόμενο από ανώτερους αντικατοπτρισμούς [superior mirage], όπου εικόνες που διαθλώνται λόγω του ζεστού υπερκείμενου αέρα όταν έρχεται σε επαφή με τον πιο πυκνό ψυχρό αέρα, δημιουργούν οφθαλμαπάτες. Για ανθρώπους που ψάχνουν ένα καλύτερο αύριο, η θάλασσα μπορεί να είναι η μόνη τους ελπίδα αλλά και ο δρόμος προς τον θάνατο. Για μεγάλες πολυεθνικές, είναι ο πιο φτηνός δρόμος για να φτάσουν τα προϊόντα τους στην παγκόσμια αγορά. Για κράτη και διακυβερνητικούς οργανισμούς, είναι ένα καινούργιο οικονομικό πεδίο το οποίο πρέπει να τύχει εκμετάλλευσης.

Η θάλασσα είναι νερό, είναι αλμύρα.
Είναι δική μας, είναι δική τους. Είναι του έθνους, είναι κανενός.
Είναι «το επίχρισμα», είναι «η άγια σκουριά που μας γεννά».
«Μας τρέφει, τρέφεται από μας και μας σκοτώνει».

~ Η Μαρία Χατζημιχαήλ είναι διδάκτωρ Θαλάσσιας Πολιτικής και Διακυβέρνησης. Το κείμενό της περιλαμβάνεται στην ειδική έκδοση «Θάλασσα κυρίως ταραγμένη», καλοκαίρι 2020.

Στην έκδοση «Θάλασσα Κυρίως Ταραγμένη» διαβάστε ακόμη: 

~ Διαχρονικοί στίχοι για τη θάλασσα – της Ελλης Παιονίδου

~ Θάλασσα κυρίως ταραγμένη - της Μερόπης Μωυσέως

~ Τα σκυλιά της θάλασσας – της Λουίζας Παπαλοΐζου

~ Μια Χάππυ Νταίη – της Ηλιάνας Ανδρεαδάκη

~ Murmur – του Αλέξανδρου Πισσούριου

~ Ναυτία – του Χασάν Σαντούν

~ Ένα δύσκολο ταξίδι – του Ιμπραχίμ Καμαρά

~ Η θάλασσα – του Ντίνου Χριστιανόπουλου