Όταν με ρωτήξανε να γράψω κατιτίς σχετικά με τα ρωμεΐκα που μιλούμε οι Ρωμιοί της Κωνσταντινουπόλεως, εντάξει έπα. Άμα ύστερις ήρτε στον νου μου που καθιερωμένο σύστημα για να τα γράψω δεν υπάρχει. Μάλλον, επειδή δεν διαφέρνει τόσο πολύ απ’ το «στάνταρ» σαν άλλες διαλέκτους της ελληνικής, θαρρείς που ανάγκη για ιδιαίτερο γράψιμο δεν έχει. Η αλήθεια είναι που δεν υπάρχει και ποτές δεν υπήρχε μόνο μια πολίτικη διάλεκτο (είτε ιδίωμα εάν προτιμάτε), λόγω της ιστορικής εξέλιξης της Πόλης.

Οι πρώτοι άποικοι της Πόλης ήτανανε Δωρικοί Έλληνες απέ τα Μέγαρα. Πρώτα ήρτανε στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου περί το 685 π.Χ. και εκεί πέρα που τώρα λέμε Χαλκηδόνα (η συνοικία του Μοδιού / Μόδι - Moda στα τούρκικα να είμαστε πιο ακριβώς) αποικήσανε. Σύντομα πηαίνανε σην ευρωπαϊκή πλευρά που είναι η παλιά Πόλη (δηλαδή εκεί που ακόμα η Άγια Σόφια είναι). Ύστερις, και σις βυζαντινές και οθωμανικές αυτοκρατορίες, ελληνόφωνοι απέ διαφορετικές περιοχές, κυρίως βόρεια Ελλάδα (Θράκη και Ήπειρο πιο πολύ), Χίο, Καππαδοκία, Πόντο και Κρήτη, γεμίσανε τις κοινότητες παντού σην Πόλη και όλοι, ο ένας τον άλλονα ανακατωμένοι εκεί μίσκανε. Φεράνανε μαζί τους και διαφορετικούς είδους ελληνικής γλώσσας και έτσι αρχίνησε μια κοινή παράλληλη με τη γνωστή ελληνιστική. Άμα πάλε δεν ήτανανε μια τέτοια κοινή με όλουνους μιλώντας ίδια ίδια. Μάλλον, υπήρχανε πολλούς αποδεκτούς τρόπους ομιλίας, έτσι ώστε ο καθένας μπορούσε να επιλέξει ένανα συνδυασμό χαρακτηριστικών της Πόλεως.

Γενικά η γλώσσα σαν ζωντανό και αντικείμενο και πράξη αλλάζει που. Στην Κωνσταντινούπολη ακούγεται μεγάλη επιρροή απ’ και της γαλλικής, ιταλικής, και κυρίως τουρκικής γλώσσας και απέ καθαρεύουσα. Αλλά υπάρχουνε γλωσσολόγοι που λένε που τα πολίτικα (τουλάχιστον η ομιλία τους Φαναριώτους) εβάλανε μορφή και σα καθαρευόυσα και σα «στάνταρ» (δηλαδή ΚΝΕ). Πέρα απ’ αυτά, υπάρχουνε αρκετά στοιχεία που ακούμε σε ορισμένα ιδιώματα, κυρίως στα βόρεια ελλαδικά και διαφορετικά νησιά. Παραδείγματος χάρη, περιφερειακά λεξικά σαν μαντζάνα για το «μελιτζάνα» ακούγεται και σην Πόλη και Ήπειρο, χουλιάρι «κουτάλι, απέ τη βυζαντινή λέξη κοχλιάριον», και εδώ πέρα και σε μικρασιατικές διαλέκτους, και απίδι σε πολλά μέρη κ.τ.λ. Ακόμα, αρχαϊσμούς κρατούσαμε, όπως άλας για το «αλάτι» και παστρικό για το «καθαρό».

Ίσως το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των πολίτικων είναι η χρήση της αιτιατικής αντί της γενικής για την ιστορική δοτική πτώση. Όπως και ση βόρεια Ελλάδα, όταν χάσανε τη δοτική πηγαίνανανε προς αιτιατική, ενώ στα νότια προς γενική. Αλλά πολλοί Ρωμιοί ακόμα λένε που την αιτιατική είναι «πιο σωστό» και η γενική ακούγεται πιο «χωριάτικο». Κάμουμε ορισμένες καταλήξεις ρημάτων σαν νησιώτες, όπως και «να δώκω» και «περπάτηξα» (αναμεταξύ άλλες που μεταχειρίστηκα εδώ). Μερικά απ’ αυτά δωρική επιρροή μπορεί να έχουνε.

Όπως και άλλα βόρεια ιδιώματα, ακούγεται το λάμδα είτε χοντρό/παχύ, αν και εμείς οι Ρωμιοί πιο πολύ το λέμε είτε «βαρύ» είτε «έντονο». Βέβαια μόνο το κάμουμε αυτό όταν το λάμδα έρχεται μπροστά πισινά φωνήεντα, σαν α, ο, και ου, και βέβαια το προφέρνουμε και πιο πίσω απ’ αυτουνούς στη Θεσσαλονίκη και τη Θράκη. Άλλο ένα πράμα είναι η τάση για να προφέρνουμε το «τσ» και πιο πίσω, σαν το αγγλικό «ch» είτε το κυπριακό «τζ», αν και δεν κάμνουμε αυτό το «τσιτακισμός» που λένε (δηλαδή το «κ» σαν «ch» πριν «ε» και «ι» σο νοτιοανατολικό Αιγαίο). Με λένε πολλές φορές που τραγουδούμε όταν μιλούμε και μάλλον για αυτό μας ρωτούνε εάν είμαστε και Κύπριοι, ειδικά όταν ακούνε και το «τζ», αν και διαφορετικά είναι, θεωρούνται που κάπως μοιάζουνε. Μπορεί επειδή και οι δυο τόποι έχουνε σημαντική επαφή με τα τουρκικά, άμα αυτό πρέπει εγώ να σκέφτουμαι λιγούτσικο. Άμα ύστερις ακούνε το βαρύ το λάμδα και μπερδεύουνε. Τώρα τα παιδιά σαν τους ηλικιωμένους δε μιλούνε πια, κυρίως με συγκεκριμένες καταλήξεις ρημάτων, άμα τα πιο πολύ απ’ τους νέους ακόμα και πολίτικη προφορά μεταχειρίζουνται. Έτσι σας αφήνω, μπρε αγαπητέ αναγνώστη, επειδή δεν ξεύρουμε αύριο μεθαύριο τι ακριβώς με τα ρωμεΐκα θα γένει.

Γράφει ο Matthew John Hadodo*

*Γλωσσολόγος, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης CSLS