Ο Sir Baker ήρθε στην Κύπρο το 1879 για να τη γυρίσει π' άκρη σ' άκρη και να γράψει γι' αυτή. Το βιβλίο του φέρει τον τίτλο «Η Κύπρος όπως την είδα το 1879» (Cyprus as I say it in 1879). Ποιος ήταν ο Baker και τι λέει το βιβλίο του για την Κύπρο του 1879; Ας πάμε ένα βήμα πίσω κι ας ρωτήσουμε ένα πιο αφελές ερώτημα. Αυτό που προσλαμβάνεται ως αφελές ερώτημα από αυτούς που ορίζουν τη συζήτηση για ένα ζήτημα κάποτε είναι το ερώτημα που αλλάζει τους όρους της συζήτησης καθώς δεν θεωρεί φυσικοποιημένη οπτική την οπτική εκείνων που μιλούν για το ζήτημα. Το αφελές ερώτημα, βάζει στην άκρη το ψευδοδίλημμα η κότα ή το αβγό, αν μπορεί κάποιος να μιλήσει για ένα ζήτημα αν έχει ήδη προαποκλειστεί από το να καταλάβει το ζήτημα, καθώς το αφελές ερώτημα δεν έχει κάτι να χάσει. Δεν έχει επενδύσει την εξουσία του στη γνώση του ζητήματος, δεν κρατά τα προσχήματα για να διαφυλάξει το ζήτημα. Το αφελές ερώτημα ρωτά, για παράδειγμα, «ποιου έν' οι όρνιθες;», ή «τι εννά κάμεις τα αβκά, εννά κάτσεις την όρνιθα για να βκάλεις πουλλούθκια ή εννά τα φάεις;». Η αφελής ερώτηση δεν είναι τι έλεγε το βιβλίο αλλά γιατί να έγραφε βιβλίο για την Κύπρο «ο Εγγλέζος» ο Εγγλέζος που έγραψε βιβλία «Για μεγάλα θηρία» και πώς «ανακάλυψε» τις πηγές του Νείλου. Στην Κύπρο το 1879 δεν είχαμε μεγάλα θηρία ούτε μεγάλα ποτάμια όπως ο Νείλος. Κι όντως, στο μέρος του οδοιπορικού του από τη Λευκωσία στο Καρπάσι δεν καταγράφει συναντήσεις με άγρια θηρία ή ποτάμια αλλά σκατά και ακαθαρσίες και ιθαγενείς που τα πήλινα σκατόσπιτά τους ήταν γεμάτα κορκούς τζιαι ψύλλους.

Ο Sir Samuel White Baker είχε στρατιωτικό τίτλο στην αυτοκρατορία αλλά ήταν επίσης «Άγγλος εξερευνητής» «επίσημος/αξιωματούχος», φυσιοδίφης (naturalist), μηχανικός, συγγραφέας, και «καταργητής της δουλείας». Καταργητής της δουλείας. Μάλιστα! Η κατάργηση της δουλειάς ήταν ευγενική ενασχόληση εκείνων που έκαναν τη δουλεία επιστήμη. Η περιγραφή του των κυπριακών κυκλάμινων (γραφική, λεπτομερής, επιστημονική, εξονυχιστική, ακριβής) επιτελεί την κυριότητά του επί του φυσικού κόσμου και της γνώσης γι' αυτόν. Ξέρω τον καλύτερα απ' ό,τι οι ιθαγενείς που μπορεί να μην πρόσεξαν ότι υπάρχουν λευκά και ροζ κυκλάμινα, να μην επιμέτρησαν τη γωνία στην άκρη των πετάλων τους, το ύψος των στημόνων και τις διακυμάνσεις του. Παράγω γνώση για έναν τόπο σημαίνει ορίζω αυτόν τον τόπο. Με τη διπλή έννοια του ορίζω, τον ονοματίζω/καταγράφω και τον ελέγχω, τον κάνω δικό μου, δικαιούμαι να τον διακυβερνώ. Εξ ου και τον «as I saw it», «είδα την»: είδα την και οίδα την. Αυτοπτικά, όπως σε αυτοψία. Είδα τα πάντα ενδελεχώς, σπουδαγμένα, από κοντά, που πάνω τους, κάθετα, πανοραμικά και μικροσκοπικά, σωστά.

Καλά, οι άλλοι που ζούσαν σε τούτον τον τόπο, οι κάτοικοι, οι δικαιούχοι πλίνθων και κυκλάμινων, τι ήξεραν; Αυτοί δεν ξέρουν. Ή μάλλον, δεν τον ενδιαφέρει τι ξέρουν. Ή ακόμη, δεν πρέπει να επιμολυνθεί η δική του παραγωγή γνώσης από τη δική τους βιωματική γνώση. Γι' αυτό και ο Sir Baker προαποφάσισε και προκαθόρισε τα μέσα και τους όρους του ταξιδιού του για την κατάκτηση της γνώσης πριν έρθει στην Κύπρο. Η Κύπρος έπρεπε να είναι όπως εκείνος την είδε. Κουβάλησε μαζί του μια άμαξα (gypsy van τη λέει) η οποία κατασκευάστηκε στο Λονδίνο στη βάση των οδηγιών του, ώστε να είναι όπως έπρεπε για να μπορεί να κάνει ό,τι έπρεπε: μια καταγραφή του κόσμου ωσάν να ανακάλυπτε εκ νέου τον κόσμο, σωστά, κι έτσι παρήγαγε με τη γνώση τη δικαιοδοσία της αυτοκρατορίας στον τόπο, στα κυκλάμινα, στα χωρκά του, στις δίνες της ακτής του Καρπασιού, στους μουσουλμάνους, τους χριστιανούς και το ανάμεσά τους. Μαζί του κουβάλησε και καθαρόαιμα εγγλέζικα άλογα. Πώς θα περνούσε ένας Sir από τα χωρκά και τις πόλεις, πώς θα ήταν ο Εγγλέζος που περνούσε, πώς θα περνούσε δικαιωματικά, να γράφει και να ορίζει εκ νέου; Με καμήλες θα κυκλοφορούσε;

Τα καθαρόαιμα εγγλέζικα άλογα δυσκολεύτηκαν πολύ στους κυπριακούς δρόμους με τους παπαόροτσους. Αυτό πιο καλά από τον Sir Baker το ήξερε ο Giorgi (μάλλον Γιωρκής θα ήταν αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, η εκ νέου ονομάτιση των ιθαγενών), που ήταν οδηγός του. Ο Georgi λοιπόν αντάλλαξε τα εγγλέζικα άλογα με κυπριακά βόδια για να διασφαλίσει μια πιο ομαλή, και για το Gypsy Van και για τα κτηνά, περιδιάβαση στην Κύπρο. Ρε, θα σε σκοτώσω. Ρε, θα σε σφάξω. Ρε, ανυπόθετε. Ρε, πώς τόλμησες. Ρε, θα σε βάλω φυλακή. Ρε, θα σε σάσω. Ρε, να πάεις να φέρεις πίσω τους αππάρους μου. Επούλησά τους μάστρε. Να πάεις να τους φέρεις ρε ρεμάλι, ρε απολίτιστε, ρε κτηνόν. Δεν ξέρουμε αν αυτά ακριβώς είπε διότι αυτά δεν καταγράφονται, δεν είναι επιπέδου Sir παρόλο που ισχύς έχει ανάγκη τη βία της εφαρμογής της για να είναι ισχύ. Δεν ξέρουμε αν τον έδερε. Δεν γράφονται αυτά. Αλλοιώνουν την «αντικειμενική», υπέροχη αφήγηση της υπεροχής. Μπορεί και να τον έδερε διότι έτσι έκαμε στη Λάρνακα με τα κοπελλούθκια που μπαίναν που το παράθυρο μεσ' στο gypsy van για να το εξερευνήσουν. Η γνώση και η περιέργεια για γνώση πρέπει να 'ναι ενός είδους και να 'ναι μονοπωλιακά δική του.

Μάστρε, του είπε ο Georgi, έσιει τρόπον. Θα μου γράψεις ένα χαρτί που θα λέει ότι μου δίνεις εντολή να γοράσω τους αππάρους πίσω και να τους δώσω τα βούδκια τζιαι θα δεχτούν. Ρε κτηνόν, με εσύ ξέρεις να δκιεβάζεις με τζιείνοι, τι θα κάμεις το χαρτί; Δεν πειράζει μάστρε, το σημαντικό είναι που θα κρατώ ένα χαρτί που θα λέει ότι έν' που σένα.

Η δύναμη του νόμου είναι συνδεδεμένη με τη δύναμη του γραπτού λόγου. Εβδομήντα μια σελίδες, Ζέλεια μου, η απόφαση της δικαστού, μου λέει η Κ., η παραπονούμενη στην αγωγή «Αστυνομικός διευθυντής Λάρνακας v. Χρυσόστομου Μαχαιριώτη». Τα θύματα δεν είναι οι ενάγοντες. Εγκαλεί ο αστυνομικός διευθυντής. Τα θύματα είναι μάρτυρες για το κακό που έχει γίνει. Δεν τους επιτρέπεται όμως γνώση, ουσιαστική γνώση για την αγωγή και για το γίνεται μέσα στο δικαστήριο. Εκπροσωπούνται από δικηγόρο της Εισαγγελίας που ξέρει να «διαβάζει». Τα θύματα είναι όμως που έχουν τη βιωμένη γνώση του άδικου, το θάρρος να καταγγείλουν, και την πίστη στο δίκιο, την αίσθηση ότι εγκαλούν. Αγκάλεσε τον μητροπολίτη. Έγινε υποκείμενο του νόμου προσφεύγοντας στη δικαιοσύνη. Δικαιούται να ξέρει το καθετί που γίνεται στο δικαστήριο. Δικαιούται εξηγήσεις, αναλύσεις, διευκρινίσεις, διότι ξέρει. Η γλώσσα του νόμου και των δικαστηρίων δεν είναι άβατη. Είναι χαρτί που διαβάζεται. Τα θύματα δικαιούνται νομική αρωγή για να κάνει την ερμηνευτική δουλειά για το θύμα πέρα από την εκπροσώπηση που έχει η υπόθεσή τους στο δικαστήριο από την Εισαγγελία. Τα θύματα δικαιούνται να καταλαβαίνουν για να διαβάζουν ό,τι γίνεται γιατί ξέρουν. Τα θύματα δεν είναι φορείς της μαρτυρίας που καταθέτουν.

Αγκάλεσέν τον. Είναι και δικό της το βιβλίο.

*Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κύπρου

ΛΕΖΑΝΤΑ ΕΙΚΟΝΑΣ: Ο κατηγορούμενος διαβουλεύεται με τον δικηγόρο ένα και τον βοηθό του δικηγόρου δύο κατά τη διάρκεια της αντεξέτασης του θύματος από τον δικηγόρο ένα.