Δημοκρατία στην τέχνη, τέχνη στη δημοκρατία

Γιώργος Κακούρης Δημοσιεύθηκε 18.12.2017

Το «Respublika!», μια σειρά εκδηλώσεων της οποίας το όνομα παίζει με τη λατινική ετυμολογία της λέξης και την έννοια των «δημόσιων θεμάτων» και της συμμετοχικής δημοκρατίας, άρχισε με μια έκθεση και συνεχίζεται με ακόμα δύο, στο Κέντρο Τεχνών NeMe στη Λεμεσό και στην κλινική Materia στα Λατσιά. Μάλιστα, βγήκε στους δρόμους σε Λευκωσία και Λεμεσό και βρίσκεται εξολοκλήρου σχεδόν online, με φωτογραφίες και βίντεο.

Όμως η όλη διοργάνωση, που περιγράφεται και ως «κυπριακό καλλιτεχνικό φεστιβάλ κοινοτικών μέσων», έχει ως αφορμή την ενασχόληση του επιμελητή της, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Uppsala στη Σουηδία Nico Carpentier, με τη μελέτη των κοινοτικών ΜΜΕ (αυτών δηλαδή που κινούνται εκτός της αγοράς και δεν είναι κρατικά) στην Κύπρο. Μελέτη που είχε ως αποτέλεσμα και την έκδοση πέρσι του βιβλίου «The Discursive-Material Knot» για τα κοινοτικά ΜΜΕ και τη διαίρεση στην Κύπρο.

Τι ακριβώς συμβαίνει; Συναντήσαμε τον Nico Carpentier στο Σπίτι της Συνεργασίας για να μας εξηγήσει.

Ποια είναι η φιλοσοφία του «Respublica!»; Και πώς θα το χαρακτηρίζατε; Φεστιβάλ, σειρά εκδηλώσεων;Μιλάμε για ένα project το οποίο «περιέχει» πολλά άλλα, δύο εκθέσεις, μια σειρά εκδηλώσεων και μια σειρά σεμιναρίων. Όμως ο όρος που χρησιμοποιούμε είναι art project.

Το οποίο ξεχωρίζει από το πώς επιχειρεί να εντάξει την έννοια των κοινοτικών ΜΜΕ και της δημοκρατικής συμμετοχής.Η κεντρική ιδέα είναι η κύρια θεματική του «Respublica!», που είναι η δημοκρατική συμμετοχή. Αυτό το κάνουμε με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι φέρνοντας καλλιτέχνες οι οποίοι θέλουν να δημιουργήσουν με έμπνευση το θέμα της δημοκρατικής συμμετοχής. Ο δεύτερος είναι με τη δημιουργία συμμετοχικής τέχνης.

Πίσω από όλα αυτά βρίσκονται και οι δικές μου σκέψεις ως επιμελητή για τα κοινοτικά ΜΜΕ, τα οποία ήταν και το αντικείμενο το οποίο μελέτησα στο νησί. Ήθελα να τονίσω πως υπάρχει ένας αριθμός οργανισμών και ομάδων στην Κύπρο, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, που θέλουν να υιοθετήσουν συμμετοχικές πρακτικές.

Για αυτό και δεν έγινε ένα project για τα κοινοτικά ΜΜΕ, αλλά ένα καλλιτεχνικό project που αξιοποιεί τις βασικές ιδέες που διέπουν τη λειτουργία των κοινοτικών Μέσων για να μιλήσει για τη δημοκρατική συμμετοχή.

Σε τι αναφερόμαστε όμως όταν μιλάμε για κοινοτικά ΜΜΕ; Υπάρχει στην Κύπρο;Αυτό που κάνουν τα κοινοτικά ΜΜΕ είναι να εργάζονται με τρόπους εναλλακτικούς σε σχέση με τα καθιερωμένα ΜΜΕ, μεταξύ άλλων με το να λειτουργούν πιο δημοκρατικά και συμμετοχικά και με το να είναι εργαλεία με τα οποία μια κοινότητα ή κοινότητες μπορούν να μιλήσουν για τον εαυτό τους με τους δικούς τους όρους. Δεν είναι δηλαδή ένα ιεραρχικό μοντέλο.

Τα κοινοτικά ΜΜΕ στην Κύπρο, όπως και στον κόσμο, είναι αυτό που μπορούμε να πούμε «τρίτο δρόμο», καθώς λειτουργούν διαφορετικά από τα εμπορικά ΜΜΕ και τα δημόσια ή κρατικά ΜΜΕ. Είναι ακόμα ο μικρότερος τομέας καθώς λειτουργεί εκτός του κρατικού μηχανισμού και εκτός της αγοράς, για αυτό πάντα είναι θέμα η οικονομική βιωσιμότητα. Έτσι έχεις οργανισμούς όπως το CCMC, που προσπαθούν να επιβιώσουν και να αποτελέσουν εναλλακτική επιλογή.

Αυτό που ήθελα ως επιμελητής ήταν να μπορέσουν τέτοιοι οργανισμοί να δείξουν ποιοι είναι μέσω της τέχνης. Αντί να γράψουμε για αυτούς σε ένα βιβλίο, δημιουργούμε ένα περιβάλλον όπου οι άνθρωποι που δραστηριοποιούνται σε αυτά τα ΜΜΕ –παραγωγοί, συντονιστές, ακτιβιστές– μπορούν να μιλήσουν για τον εαυτό τους μέσω της τέχνης.

Το ενδιαφέρον για συμμετοχή όμως δεν ήρθε κυρίως από καλλιτέχνες παρά από ανθρώπους των ΜΜΕ; Αν δείτε προσεκτικά τα projects, θα δείτε πως σε αυτά συμμετέχει ένα μείγμα κάθε είδους ανθρώπου. Συμμετέχουν άτομα τα οποία μπορούμε να ονομάσουμε παραδοσιακούς καλλιτέχνες, οι οποίοι μέσω του έργου τους μιλούν για θέματα δημοκρατίας και συμμετοχικότητας, ναι. Έχεις όμως και ακτιβιστές των κοινοτικών ΜΜΕ, όπως για παράδειγμα τη φωτογραφική ομάδα Old Nicosia Revealed, με την οποία συνεργαστήκαμε σε ένα project που ξεκίνησε από μια σειρά φωτογραφιών κυρίως της νεκρής ζώνης. Η ιδέα ήταν να «μετακινήσουμε» αυτά τα τείχη, μια και τα τείχη είναι κάτι που εν μέρει βρίσκεται στο μυαλό. Μπορείς να τα επανακαθορίσεις και να τα αναδιαμορφώσεις, να αλλάξεις το νόημά τους παρουσιάζοντάς τα σε άλλους χώρους.

Φωτογραφίες: κολεκτίβα Old Nicosia Revealed για το πρότζεκτ «Μeet Y/Our Wall»

Φωτογραφίες: κολεκτίβα Old Nicosia Revealed για το πρότζεκτ «Μeet Y/Our Wall»

Δηλαδή έχουμε μια ομάδα που παράγει και παρουσιάζει εικόνες, τις οποίες χρησιμοποιεί ξανά για χάρη της καλλιτεχνικής έκφρασης.Ακριβώς, κι εδώ διευρύνεται το πεδίο. Ένας από τους συμμετέχοντες στα σεμινάρια, ο (καλλιτέχνης) Vuk Cosic, έφερε φωτογραφίες από τη νεκρή ζώνη στη Ριέκα (σ.σ. όπου βρισκόταν το σύνορο της Ιταλίας του Μουσολίνι και του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας αλλά σήμερα είναι μέρος της βόρειας Κροατίας). Πήρε μια από τις φωτογραφίες και τις τοποθέτησε πάνω στο παλιό σύνορο. «Εκτοπίζοντας» τις εικόνες, αναδημιουργεί την έννοια του τείχους.

Σε αυτό το πλαίσιο κι εγώ πήρα μερικές από τις φωτογραφίες στο Βισέου, μια μεσαιωνική ορεινή πόλη στην Πορτογαλία, και με μια ομάδα φοιτητών δημιούργησα έναν αριθμό νέων φωτογραφιών των παλιών εικόνων φωτογραφημένων στα τείχη της πόλης. Τείχη με εντελώς διαφορετικό νόημα από αυτό της νεκρής ζώνης και των τειχών της Λευκωσίας.

Φωτογραφίες: κολεκτίβα Old Nicosia Revealed και Portuguese Provisional Photography Team / Ανδριάνα Φρίας Κονκάλβες, Άνα Σοφία Σούζα Σοάρες, Άνα Φιλίπα Σάντος Πιμέντα και Νίκο Καρπεντιέρ.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι το project του ραδιοφώνου MYCY που λειτουργεί στο CCMC και αφορά τη βόλτα μιας ομάδας ποδηλάτες με επικεφαλής ένα «φωτισμένο» ποδήλατο που διασχίζουν τη Λευκωσία. Οι ποδηλάτες θα εκπέμπουν στο ραδιόφωνο και ταυτόχρονα θα καταγράφουν. Η ιδέα εδώ είναι το ραδιόφωνο να βγει από το στούντιο που βρίσκεται στη νεκρή ζώνη στους δρόμους, να γίνει ορατό.

Πώς όμως ένα τέτοιο project, όπως το «Respublica!», μπορεί να κρατήσει το ενδιαφέρον και του κόσμου που δεν είναι μπασμένος στην έννοια της συμμετοχικής τέχνης και του μιντιακού ακτιβισμού;Χθες το βράδυ (την Τρίτη) έγινε η προβολή μιας ταινίας με τίτλο «Το κόμμα του ονείρου της στέγασης» (The Party of the Housıng Dream), μια έξυπνη ταινία που διαδραματίζεται στις Βρυξέλλες και στην οποία έπαιξαν μετανάστες και πρόσφυγες και αφορά την ιστορία ενός φανταστικού κόμματος για το δικαίωμα στη στέγαση. Δεν μιλούν όλα τα projects ανοιχτά για το θέμα της συμμετοχικότητας στην τέχνη, εμφανίζεται από μόνο του.

Κάθε project έχει τη δική του λογική. Κάποτε είναι απλά, όπως σε αυτή την περίπτωση, άνθρωποι που υπήρξαν άστεγοι φτιάχνουν μια ταινία για το τι σημαίνει να είσαι άστεγος. Υπάρχει καλλιτεχνική διάσταση στην ταινία και στην αισθητική της, όμως παρουσιάζει μια προσγειωμένη εικόνα της πραγματικότητας.

Αυτή την ταινία όμως δεν την προλαβαίνουν οι αναγνώστες...Όμως η ταινία που ανέφερα προβάλλεται στον χώρο της έκθεσης στη Λεμεσό και όποιος θέλει μπορεί να τη δει εκεί, ακόμα και μετά τη μέρα της προβολής. Δεν ήθελα να δημιουργήσω ένα περιβάλλον που να περιορίζεται είτε από τον χρόνο, δηλαδή μια ταινία ή μια συζήτηση να είναι προσβάσιμη και εκτός της ώρας της προβολής ή της εκδήλωσης, είτε από τον χώρο, δηλαδή να γίνονται πράγματα και εκτός του κλειστού περιβάλλοντος της γκαλερί.

Για αυτό αξιοποιούμε και τη διαδικτυακή πλατφόρμα, την ιστοσελίδα. Αλλά και την γκαλερί όπου προβάλλονται συνεχώς οι ταινίες. Έχουμε φτιάξει μια μικρή αίθουσα προβολών, με δύο καναπέδες, στο υπόγειο του εκθεσιακού χώρου όπου μπορείς απλώς να δεις τις ταινίες. Κάτι που ο κόσμος δεν μπορεί συχνά να κάνει σε εκθέσεις, βάζει λίγο τα ακουστικά και μετά προχωρά παρακάτω.

Σε άλλες περιπτώσεις «αναπαράγουμε» τα projects σε όλες τις πλατφόρμες. Χθες άνοιξε μια έκθεση με τίτλο «Life: Moving» στη Μονάδα Φροντίδας και Αποκατάστασης Materia στα Λατσιά. Πρόκειται για μια έκθεση που αφορά έξι άτομα καθ' οδόν προς τον θάνατο. Η λογική του πρότζεκτ ξεκινά από το ότι ο τρόπος που παρουσιάζουμε ως κοινωνία τον θάνατο είναι προβληματικός. Αν πεθαίνεις τότε είσαι απλώς ένα σώμα που καταρρέει, δεν σε βλέπουν πλέον ως ανθρώπινο ον.

Αυτό που έκανε όμως αυτή η ομάδα από τη Βρετανία ήταν να βάλει έξι άτομα να μιλήσουν για τον θάνατό τους ενώ ακόμα ζούσαν. Το αποτέλεσμα ήταν έξι πολύ σύντομες ταινίες, τις οποίες μπορεί κανείς να δει στην ιστοσελίδα, στο υπόγειο του NeMe όπου προβάλλονται σε τάμπλετ, τα οποία ο καθένας μπορεί να κρατήσει για να ακούσει αυτούς τους ανθρώπους που πλέον έχουν αποβιώσει, αλλά και στο Materia. Οι ταινίες προβάλλονται εκεί και εκεί βρίσκονται και τα πορτρέτα των έξι ατόμων.

Στο πρόγραμμα αντιλαμβάνομαι απομένει μια δημόσια συζήτηση.Ναι, το τελευταίο σεμινάριο θα γίνει στο NeMe στις 13 Ιανουαρίου. Θέλαμε να εξετάσουμε τα όσα παρουσιάζονται στο project μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η πρώτη συζήτηση αφορούσε τον ψηφιακό ακτιβισμό και η δεύτερη τον ρόλο της συμμετοχικής τέχνης. Το τρίτο θα αφορά περισσότερο την έννοια της πολιτότητας και της συμμετοχής, και σε αυτή τη συζήτηση θα μπούμε περισσότερο στο πολιτικό ζήτημα του τι σημαίνει να είναι κανείς ενεργός πολίτης.

*Εικόνες και βίντεο από όλα τα projects βρίσκονται στην ιστοσελίδα www.respublikafest.org – εκεί υπάρχουν και πληροφορίες και βίντεο από τις παρουσιάσεις των δύο πρώτων σεμιναρίων.

Στο πλαίσιο του «Respublika!» βρίσκεται αυτή τη στιγμή και μέχρι τις 19 Ιανουαρίου 2018 σε εξέλιξη η έκθεση Participation Matters στο Κέντρο Τεχνών NeMe, στη συμβολή των οδών Ελλάδος και Ενώσεως στη Λεμεσό. Ώρες λειτουργίας: Τρίτη με Παρασκευή 17:30-20:30 και Σάββατα 10:00-13:00. Η γκαλερί θα είναι κλειστή από τις 24 Δεκεμβρίου μέχρι τις 8 Ιανουαρίου. Πληροφορίες στο www.neme.org

Η έκθεση «Live:Moving» συνεχίζεται στο ιατρικό κέντρο Materia (Αθαλάσσης 41, Λατσιά) μέχρι τις 31 Ιανουαρίου.

Η συζήτηση με θέμα Συμμετοχή, Ενεργή Πολιτότητα και Κοινοτικά ΜΜΕ (Participation, Active Citizenship and Community Media) θα πραγματοποιηθεί στο Κέντρο Τεχνών NeMe στις 13 Ιανουαρίου, 18:30-21:00.