Την πρώτη της νύχτα στη Νέα Υόρκη το 1955, η ελληνικής καταγωγής καλλιτέχνης Χρύσα βρέθηκε να περιβάλλεται από την ταραχώδη λάμψη της Times Square, τις αναβοσβήνουσες πινακίδες που διαφήμιζαν τις ηλεκτρικές συσκευές Admiral και την μπύρα Anheuser-Busch. Τα φωτισμένα γράμματα άφησαν βαθύ αντίκτυπο στην καλλιτέχνιδα, η οποία κατέγραψε μια αινιγματική ομορφιά -μια ιδιαίτερη χυδαιότητα που η ίδια χαρακτήρισε "εξαιρετικά ποιητική". Δουλεύοντας σε διάφορα μέσα, έγινε ένας πρώιμος πειραματιστής στη χρήση του νέον στην τέχνη για να εξερευνήσει τη γλώσσα, το χρώμα και το φως.

Ωστόσο, ενώ η Χρύσα κατέκτησε εξέχουσα θέση κατά τη διάρκεια της ζωής της, η πρωτοποριακή καριέρα της είναι σήμερα ελάχιστα γνωστή. Αυτό αλλάζει με την πρώτη μεγάλη έρευνα του έργου της στις ΗΠΑ από το 1982, η οποία κάνει το ντεμπούτο της στο Dia Chelsea πριν ταξιδέψει στη συλλογή Menil στο Χιούστον και στο Wrightwood 659 στο Σικάγο.

Με τίτλο “Chryssa & New York”, η έκθεση συγκεντρώνει δεκάδες σπάνια εμφανιζόμενα γλυπτά νέον -πολλά από τα οποία έχουν αποκατασταθεί για την περίσταση- καθώς και γύψινα, μαρμάρινα και χυτά μεταλλικά έργα, καθώς και έργα σε καμβά και χαρτί που καταδεικνύουν το ενδιαφέρον της Χρύσας για τις επικοινωνιακές δυνατότητες των τυπογραφικών μορφών. Θα εξεταστεί σε βάθος το πώς το αστικό και δημιουργικό τοπίο της Νέας Υόρκης και τα αναπτυσσόμενα κινήματα της ποπ και του μινιμαλισμού την επηρέασαν μεταξύ των τελών της δεκαετίας του 1950 και των αρχών της δεκαετίας του 1970.

Το magnum opus της Chryssa, The Gates to Times Square (1964-66), είναι το κεντρικό έργο της έκθεσης, ένα μνημειώδες έργο από συγκολλημένο ανοξείδωτο ατσάλι, νέον και πλεξιγκλάς. © Estate of Chryssa. Φωτογραφία: Bill Jacobson Studio, Νέα Υόρκη- Ευγενική παραχώρηση του Dia Art Foundation

"Η Χρύσα ήταν ένα μεγάλο μέρος αυτής της σκηνής καλλιτεχνών στη Νέα Υόρκη του '60 και του '70, αλλά ουσιαστικά είχε ξεχαστεί", λέει η εξωτερική επιμελήτρια της Dia, Megan Holly Witko, η οποία συν-επιμελήθηκε την έκθεση με τη Michelle White του Menil. "Αυτό ήταν κάτι που θέλαμε να φέρουμε στη Νέα Υόρκη επειδή ήταν ένα σημαντικό μέρος για τη Χρύσα - μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής της καριέρας και της κοινότητάς της ήταν εδώ".

Γεννημένη το 1933 στην Αθήνα ως Χρύσα Βαρδέα-Μαυρομιχάλη, η καλλιτέχνης μεγάλωσε στην κατεχόμενη από τους Ναζί Ελλάδα. Εργάστηκε για λίγο ως κοινωνική λειτουργός πριν ασχοληθεί με το σχέδιο και τη ζωγραφική. Το 1954 επισκέφθηκε το Παρίσι, όπου ασχολήθηκε με τους κύκλους των Σουρεαλιστών, πριν ταξιδέψει στις ΗΠΑ τον επόμενο χρόνο. Μετά από μια σύντομη παραμονή στη Νέα Υόρκη και στη συνέχεια στο Σαν Φρανσίσκο, μετακόμισε στο Μανχάταν στα τέλη της δεκαετίας του 1950, όπου η άνοδός της ήταν ταχεία: το 1961 είχε την πρώτη της ατομική έκθεση στη γκαλερί Betty Parsons, την οποία ακολούθησε μία στο Μουσείο Solomon R. Guggenheim, ενώ το 1966 άρχισε να παρουσιάζει έργα στη γκαλερί Pace. Η πόλη της παρείχε μεγάλο μέρος του υλικού της, από εφημερίδες που έσκιζε και έκανε πίνακες και γλυπτά, μέχρι παλιές πινακίδες που μάζευε από μάντρες.

Το κεντρικό κομμάτι της έκθεσης, ένα γλυπτό με τίτλο The Gates to Times Square (1964-66), αποτελεί την είσοδο σε αυτή τη διαμορφωτική περίοδο. Με ύψος και πλάτος 10 πόδια, συγχωνεύει στρώματα αλουμινίου, χάλυβα και νέον με πλεξιγκλάς, παρουσιάζοντας μορφές που παραπέμπουν σε γραφή αλλά αρνούνται την αναγνωσιμότητα. "Εξερευνά τη διάσταση των θραυσμάτων της σήμανσης και τα συνδυάζει με νέον", λέει ο Witko. "Πρόκειται για το απόλυτο magnum opus της που αποτελεί μια διαμπερή γραμμή για την έκθεση. Πολλά από τα έργα οδηγούν σε αυτή τη στιγμή και στη συνέχεια προκύπτουν από αυτήν".

Η έκθεση, που σχεδιάζεται από το 2016, δανείζεται έργα από μουσεία, όπως το Μουσείο Τέχνης AKG του Μπάφαλο, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης και το Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney. Αυτή η θεσμική εκπροσώπηση μπορεί να φαίνεται δύσκολο να συνδυαστεί με την έλλειψη ορατότητας της Χρύσας. Υπάρχει όμως το πρακτικό πρόβλημα της δύσκολης συντήρησης του νέον και το γεγονός ότι η Χρύσα δεν πέτυχε συνεπή εκπροσώπηση σε γκαλερί. "Μετακινούνταν πολύ", λέει ο Witko. "Και προς το τέλος επέστρεψε πλήρως στην Αθήνα. Δεν είχε απομείνει τόσο μεγάλο δίκτυο στις ΗΠΑ". Η Χρύσα πέθανε στην Αθήνα το 2013, οκτώ χρόνια αφότου επέστρεψε στην Ελλάδα μόνιμα. Τα σχέδιά της να ιδρύσει ένα ίδρυμα δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.

Η έκθεση χρειάστηκε αρκετά χρόνια για να υλοποιηθεί, εν μέρει επειδή οι διοργανωτές της έπρεπε να εντοπίσουν έργα και ανθρώπους που γνώριζαν τη Χρύσα. Η έκθεση και ο συνοδευτικός κατάλογος θα καλύψουν τα κενά στην ιστορία της, ενώ θα προσκαλέσουν σε βαθύτερη έρευνα για τη ζωή και το έργο της. "Προσπαθήσαμε πραγματικά να μην αφήσουμε καμία πέτρα αναποδογυρισμένη", λέει η Witko.

* "Chryssa & New York, Dia Chelsea", Νέα Υόρκη, 2 Μαρτίου-23 Ιουλίου- Menil Collection, Χιούστον, 29 Σεπτεμβρίου-10 Μαρτίου 2024- Wrightwood 659, Σικάγο, 1 Μαΐου-15 Αυγούστου 2024.

ΠΗΓΗ:theartnewspaper.com