Γράφει ο Ηλίας Ηλιάδης*
Αδαμάντιος Διαμαντής (1900-1994) και ο Τηλέμαχος Κάνθος (1910-1993) γνωρίστηκαν για πρώτη φορά το 1932. Ο Διαμαντής ήταν 32 ετών και ο Κάνθος 22. Από τότε ανέπτυξαν μια βαθιά και σταθερή φιλία που κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής τους. Η καλλιτεχνική τους επικοινωνία ήταν απερίγραπτη, καθώς εντόπιζαν συνεχώς κοινές απόψεις και ιδέες για την τέχνη.
Ο Διαμαντής είχε αναπτύξει στενή φιλία με τον μεγάλο Έλληνα ποιητή Γιώργο Σεφέρη, βραβευμένο με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, στον οποίο έδειξε την ομορφιά της Κύπρου το 1953 και το 1954. Τα διάσημα και σημαντικά ποιήματα του Σεφέρη για την Κύπρο, οφείλονται στα ταξίδια του ποιητή στο νησί. Μάλιστα, ο Σεφέρης αφιέρωσε ένα από αυτά τα ποιήματα, με τίτλο «Λεπτομέρειες της Κύπρου», στον Διαμαντή. Από μέρους του, ο Διαμαντής αφιέρωσε τη σειρά πινάκων «Ο Κόσμος της Κύπρου» στον Σεφέρη. Ήταν το πιο σημαντικό του έργο και ο τίτλος του είναι παρμένος από ένα ποίημα του Σεφέρη. Στα έργα του, η γυναίκα-μητέρα είναι η πρωταγωνίστρια, σε αντίθεση με το μνημειώδες έργο του «Ο Κόσμος της Κύπρου», που δημιουργήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την «Αγωνία», στον οποίο κυριαρχεί η ανδρική μορφή.
Οι γυναίκες άρχισαν να εμφανίζονται συστηματικά στο έργο του Διαμαντή από το 1941 και αποτελούν μια σημαντική θεματική ενότητα. Ωστόσο, σε αντίθεση με την αναπαράσταση της ανδρικής μορφής για την οποία χρησιμοποίησε σχέδια από την καθημερινότητα, διατηρώντας έτσι τη ρεαλιστική περιγραφή, για την αναπαράσταση της γυναικείας μορφής αποστασιοποιείται από την πραγματικότητα. Είναι σαφές ότι δεν ενδιαφέρεται για πορτρέτα γυναικών. Αντίθετα, απομονώνει και αναδεικνύει τα πιο καθολικά χαρακτηριστικά του φύλου και του λαού, τα οποία έχουν παραμείνει άθικτα ανά τους αιώνες. Έτσι, έχουμε μορφές που δημιουργήθηκαν με στόχο την αναπαραγωγή του ιδανικού, αλλά ταυτόχρονα και του συμβολικού. Αυτό είναι εμφανές στον ρόλο της γυναίκας ως μητέρας, καθώς και στη σχέση μητέρας-παιδιού. Στον γενεαλογικό συμβολισμό που χρησιμοποιεί, οι αναφορές στη βυζαντινή παράδοση είναι πολύ εμφανείς. Στα έργα του Διαμαντή, η μητρότητα αποκτά συμβολικές διαστάσεις, δίνοντας έμφαση στην αιώνια ανανέωση της ζωής.
Η επιρροή του Ιμπρεσιονισμού είναι εμφανής στον ζωγράφο. Ωστόσο, ο Διαμαντής κατάφερε να αφομοιώσει αυτή την επιρροή και να υιοθετήσει μια καθαρά προσωπική του μορφή έκφρασης. Το μεγαλειώδες έργο του «Ο Κόσμος της Κύπρου» είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο. Η σημαντική καλλιτεχνική του αξία έχει τεράστια συμβολική σημασία για την Κύπρο, επειδή εμπνεύστηκε από την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στο νησί λίγα χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή. Όπως ο ίδιος γράφει: «Στις 11 Ιανουαρίου 1971, αποφάσισα τελικά να προχωρήσω με τον 'Κόσμο της Κύπρου'. Η ώρα είναι 12:15 μεσημέρι. Ξεκίνησα και δούλευα εντατικά όλη μέρα και όλη την εβδομάδα μέχρι το Σάββατο 16 Ιανουαρίου. Αφοσιωμένος, χωρίς ανάπαυλα, μερικές φορές μέχρι αργά τη νύχτα...». Ο Διαμαντής χώρισε το έργο σε ξεχωριστούς πίνακες, τους οποίους αριθμεί από το ένα έως το έντεκα.
Ο Τηλέμαχος Κάνθος άφησε πίσω του ένα μεγάλο αριθμό ελαιογραφιών, ακουαρέλων, σχεδίων και χαρακτικών. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας μεταξύ του 1940 και του 1950, δημιούργησε μια εξαιρετική σειρά σχεδίων που απεικόνιζαν το γυναικοπάζαρο στη Λευκωσία. Αργότερα δημιούργησε μια σειρά ελαιογραφιών με τίτλο «Γυναικοπάζαρο», την οποία ολοκλήρωνε για χρόνια. Ο Ιμπρεσιονισμός ήταν μια εμπειρία που αγαπούσε, αλλά με την πάροδο του χρόνου, ανέπτυξε την προσωπική του πορεία προς την αφαίρεση. Η κατανόησή του για τη φύση και το συναίσθημα που κρύβεται πίσω από την εμφάνιση των πραγμάτων, μεταφέρει τεράστια αμεσότητα και εκφραστική δύναμη στα έργα του. Ο Κάνθος ζωγράφιζε ακουαρέλες από τα φοιτητικά του χρόνια μέχρι το τέλος της ζωής του, δημιουργώντας έργα εξαιρετικής ποιότητας. Η σημασία των έργων του τον καθιέρωσε ως έναν από τους «πατέρες» της σύγχρονης κυπριακής τέχνης. Χαρακτηρίζονται από σταθερές, δυναμικές γραμμές, με εντυπωσιακές χρωματικές δονήσεις. Η ψυχή του αποτυπώνεται στα έργα του, ειδικά στα λεπτά και πολύ ντελικάτα του σχέδια.
Η κατάκτηση του 37% του κυπριακού εδάφους, μετά την τουρκική εισβολή, ενέπνευσε μερικά από τα πιο αξιοθαύμαστα έργα του. Σε αυτά, ο έμφυτος λυρισμός του αντικαταστάθηκε από μια δραματική έκφραση. Την ίδια περίοδο, ο Κάνθος δημιούργησε μια σειρά από δώδεκα εντυπωσιακές χαρακτικές, τη σειρά με τίτλο «Δύσκολα Χρόνια». Τα ώριμα έργα είναι ζωηρά και δραματικά, με σημαντική εκφραστική δύναμη. Τείνουν να είναι λιτά, αλλά περιέχουν ισχυρό συμβολικό περιεχόμενο και είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά για την εκφραστικότητα και την ένταση της διάθεσής του. Ο Κάνθος εξήγησε ότι η δημιουργικότητα και η καλλιτεχνική του προσέγγιση επηρεάστηκαν από την εισβολή: «Μου ζήτησαν να ζωγραφίσω... και είπα πως θα ζωγράφιζα... η ζωγραφική μου ήταν λυρική, χαρούμενη, με ζωηρά χρώματα. Έτσι έφτιαξα τη σειρά των ξυλογραφιών, με τίτλο 'Δύσκολα Χρόνια'».
Τέλος, η σειρά έργων του Κάνθου με θέμα το παζάρι των γυναικών στη Λευκωσία είναι μοναδική. Ζωντανά, γεμάτα χρώμα, κίνηση και ζωή, γοητεύουν όσους τα βλέπουν. Αυτά τα έργα μεταφέρουν τον θεατή σε αγορές περασμένων εποχών, ειδικά στη γυναικεία αγορά, όπου κάθε Παρασκευή από την αυγή μέχρι το σούρουπο, οι γυναίκες της Λευκωσίας συγκεντρώνονταν για να πουλήσουν τα κεντητά τους, τα χειροτεχνήματα, τα υφάσματα, τα κοσμήματα, τα γλυκά και όσα αγαθά δημιουργούσαν. Ήταν ένας τόπος συνάντησης, απαλλαγμένος από προκαταλήψεις ή διχασμούς και ειρηνικής συμβίωσης μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Η αρμονία των επιφανειών και των χρωμάτων και η συμβολική έννοια των μορφών ξεπερνούσαν την εξωτερική λεπτομέρεια, για να δώσουν μια αίσθηση τόπου και ειδικού νοήματος. Το επαναλαμβανόμενο σήμα κατατεθέν του Κάνθου είναι να μεταφέρει άμεσα τη ζωντάνια και την καθαρότητα του χρώματος. Πεπεισμένος ότι ο ζωγράφος είναι ελεύθερος να κινείται μπρος-πίσω στον χρόνο, ο Κάνθος επέλεξε συνειδητά τον Ιμπρεσιονισμό ως σημείο εκκίνησης.
Το 1988 υπηρετούσα στη μόνιμη αντιπροσωπεία μας, στη Νέα Υόρκη, και επισκέφθηκα την Κύπρο για τα Χριστούγεννα. Εντελώς τυχαία συνάντησα τον Διαμαντή στην οδό Λήδρας και με κάλεσε στο σπίτι του για καφέ. Μου έδωσε μάλιστα ένα μικρό βιβλίο με έργα του και μου υπέγραψε μια αφιέρωση, που φυλάω σαν κειμήλιο. Προσωπικά, δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Διαμαντής και ο Κάνθος πράγματι ζωγράφισαν την ψυχή της Κύπρου.
*Πρέσβης ε.τ
