Τo πολυβραβευμένο ντοκιμαντέρ «Το αλάτι της Γης / The salt of the earth» παρουσιάζει σε μία μόνο προβολή το σινεμά Πάνθεον στις 20 Δεκεμβρίου. Πρόκειται για μια ταινία που συνυπογράφουν σκηνοθετικά ο Βιμ Βέντερς και ο Τζουλιάνο Ριμπέιρο Σαλγκάδο και η οποία ξεχώρισε στο Φεστιβάλ των Καννών το 2014, κερδίζοντας μία υποψηφιότητα για Όσκαρ Καλύτερου Ντοκιμαντέρ τον ίδιο χρόνο.

Το ντοκιμαντέρ αποτελεί ένα ταξίδι στο ανθρώπινο τοπίο και την ψυχή της φύσης, με τον κορυφαίο φωτογράφο Σεμπαστιάο Σαλγκάδο ο οποίος τα τελευταία 40 χρόνια ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο καταγράφοντας τις αλλαγές της ανθρωπότητας. Έχει υπάρξει αυτόπτης μάρτυρας μεγάλων γεγονότων της πρόσφατης ιστορίας μας. Παρών σε πολέμους, λιμούς, κύματα προσφύγων και συνοδοιπόρος με ανθρώπους όλων των ειδών και χρωμάτων από διαφορετικές φυλές, συνεχίζει να ταξιδεύει στον πλανήτη αναζητώντας παρθένα σημεία του, άγρια χλωρίδα και πανίδα και μεγαλοπρεπή, μοναδικά τοπία σε ένα τεράστιο έργο καταγραφής της ομορφιάς της Γης.

Ο Σεμπαστιάο Σαλγκάδο, οι εικόνες του, οι ιστορίες του και η σοφία που έχει αποκτήσει μέσα από τις μοναδικές εμπειρίες του, παρουσιάζονται στο ντοκιμαντέρ «Αλάτι της Γης» μέσα από τα μάτια του γιου του, Τζουλιάνο Σαλγκάδο, και του Βιμ Βέντερς, του διάσημου Γερμανού σκηνοθέτη των εξαιρετικών ντοκιμαντέρ Buena Vista Social Club και Pina, μεταξύ πολλών άλλων ταινιών.

Το Γραφείο Τύπου που προωθεί την ταινία έδωσε στη δημοσιότητα μια συνέντευξη με τον Βιμ Βέντερς για το εν λόγω ντοκιμαντέρ, την οποία δημοσιεύουμε πιο κάτω.

Πόσο καιρό γνωρίζετε προσωπικά τον Σεμπαστιάο Σαλγκάδο; Είχατε ήδη εντυπωσιαστεί από το έργο του πριν τον συναντήσετε;

Γνώριζα το έργο του Σεμπαστιάο Σαλγκάδο εδώ και σχεδόν 25 χρόνια. Είχα αγοράσει δύο φωτογραφίες πριν πολύ καιρό, κι αυτό πραγματικά άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή μου και με συγκίνησε. Τις έβαλα σε κορνίζα και από τότε κρέμονται πάνω από το γραφείο μου. Εμπνευσμένος από αυτές τις φωτογραφίες επισκέφθηκα μια έκθεσή του με τίτλο "At Work". Από τότε, είμαι ένας άνευ όρων θαυμαστής του έργου του Σεμπαστιάο, παρόλο που τον ίδιο τον καλλιτέχνη τον γνώρισα προσωπικά μόνο πέντε ή έξι χρόνια πριν.

Τι ήταν αυτό που στάθηκε καταλυτικό για το πρότζεκτ «Το Αλάτι της γης»;

Συναντηθήκαμε στα γραφεία του στο Παρίσι. Με ξενάγησε στο στούντιό του και ανακάλυψα το έργο του «Γένεσις». Αυτή ήταν μια συναρπαστική νέα αφετηρία στο έργο του, και όπως πάντα, ένα έργο τεράστιας εμβέλειας που θα ξεδιπλωνόταν σε βάθος χρόνου. Ήμουν γοητευμένος από την αποφασιστικότητά του και από τη στενή σχέση που έχει με το έργο του. Συναντηθήκαμε και πάλι, ανακαλύψαμε την κοινή μας αγάπη για το ποδόσφαιρο και αρχίσαμε να μιλάμε για τη φωτογραφία γενικότερα. Μια μέρα, με ρώτησε αν θα με ενδιέφερε να τον συνοδεύσω σε ένα ταξίδι που ήδη είχαν ξεκινήσει μαζί με τον γιο του Τζουλιάνο, χωρίς συγκεκριμένο στόχο και για το οποίο πίστευαν ότι χρειάζονταν μια διαφορετική άποψη, αυτήν ενός outsider.

Albatros, φωτογραφία από τη σειρά Genesis, του Σεμπαστιάο Σαλγκάδο. Οι φωτογραφίες κυκλοφορούν σε μια πολυτελή έκδοση από τον οίκο Taschen Books | ©Sebastiao Salgado

Από τη στιγμή που αποφασίσατε να συν-σκηνοθετήσετε την ταινία με τον Τζουλιάνο, τον γιο του Σεμπαστιάο Σαλγκάδο, είχατε να επιλύσετε τυχόν προβλήματα; Ο τεράστιος όγκος του υλικού, ή η επιλογή των φωτογραφιών; Πέρα από τις σκηνές που ο Τζουλιάνο φιλμογραφεί τον πατέρα του, βασιστήκατε και σε άλλο αρχειακό υλικό;

Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν στην πραγματικότητα η αφθονία του υλικού. Ο Τζουλιάνο είχε ήδη συνοδέψει τον πατέρα του σε πολλά ταξίδια σε όλο τον κόσμο. Έτσι, υπήρχαν ατελείωτες ώρες εικόνων ντοκιμαντέρ. Είχα προγραμματίσει να συνοδεύσω τον Σεμπαστιάο σε τουλάχιστον δύο «αποστολές» - στον βορρά της Σιβηρίας και σε μια εκστρατεία με αερόστατο πάνω από τη Ναμίμπια - αλλά έπρεπε να το ακυρώσουμε, γιατί αρρώστησα και δεν μπορούσα να ταξιδέψω. Έτσι, άρχισα να επικεντρώνομαι στο φωτογραφικό έργο του και κάναμε αρκετές συνεντεύξεις στο Παρίσι. Αλλά όσο περισσότερο ανακάλυπτα το έργο του, τόσες περισσότερες ερωτήσεις είχα. Και φυσικά, είχα πρόσβαση σε ένα τεράστιο φωτογραφικό αρχείο.

Η παρουσία σας στην ταινία είναι ζεστή και διακριτική: πού και πότε έγιναν οι συνεντεύξεις με τον Σεμπαστιάο Σαλγκάδο; Και τι ήταν αυτό που καθόρισε την επιλογή των φωτογραφιών που συζητήσατε μαζί;

Κατά τις πρώτες συνεντεύξεις εμφανιζόμουν στην κάμερα. Αλλά καθώς οι συζητήσεις μας προχωρούσαν, είχα όλο και περισσότερο την αίσθηση ότι θα πρέπει περισσότερο να «εξαφανιστώ» και  να παραχωρήσω όλο το πεδίο στον Σεμπαστιάο και, πάνω απ' όλα, στις φωτογραφίες. Το έργο θα πρέπει να αφεθεί να μιλήσει από μόνο του. Έτσι είχα την ιδέα μιας σκηνοθετικής προσέγγισης χρησιμοποιώντας ένα είδος «σκοτεινού θαλάμου»: ο Σεμπαστιάο ήταν μπροστά από μια οθόνη και, κοιτάζοντας τις φωτογραφίες που προβάλλονταν εκεί, απαντούσε στις ερωτήσεις μου σχετικά με αυτές. Η κάμερα ήταν πίσω από αυτή την οθόνη, και μαγνητοσκοπούσε διαμέσου των φωτογραφιών -αν μπορούμε να το πούμε έτσι-, χάρη σε ένα ημι-διαφανές κάτοπτρο που ταυτόχρονα στόχευε στις φωτογραφίες και στον θεατή. Πίστευα ότι αυτό θα ήταν το πιο οικείο περιβάλλον για τους θεατές, όπου θα τον ακούν να εκφράζει τον εαυτό του και παράλληλα θα ανακαλύπτουν το έργο του. Λίγο πολύ απορρίψαμε όλες τις «παραδοσιακές» συνεντεύξεις, εκ των οποίων κρατήσαμε μόνο μερικά κομμάτια, τα οποία λειτούργησαν περισσότερο ως το προπαρασκευαστικό στάδιο για τις συνεδρίες μας στον «σκοτεινό θάλαμο». Επιλέξαμε τις φωτογραφίες μαζί, και οι επιλογές αυτές υπαγορεύτηκαν κυρίως από τις ιστορίες που μου είπε ο Σεμπαστιάο, και οι οποίες αναφέρονται στην ταινία. Aφιερώσαμε ατέλειωτες ώρες σ’ αυτό.

O Σεμπαστιάο Σαλγκάδο [αριστερά] και ο Βιμ Βέντερς σε μια από τις δεκάδες συναντήσεις σου. 

Toν ενθαρρύνατε να σχολιάσει τις φωτογραφίες του κάνοντας αναδρομή πίσω στο χρόνο και τον τόπο όπου ελήφθησαν: Ένα ορυχείο χρυσού στη Βραζιλία, ο λιμός στο Σαχέλ, η γενοκτονία στη Ρουάντα και ούτω καθεξής. Πρόκειται, ως επί το πλείστον, για τραγικές εικόνες. Θεωρείτε ότι τις παρουσιάζει «ωραιοποιημένες», όπως κάποιοι τον έχουν κατηγορήσει;

Στον «σκοτεινό θάλαμο» ανατρέξαμε σε ολόκληρο το φωτογραφικό έργο του Σεμπαστιάο, λίγο πολύ κατά χρονολογική σειρά, για μια εβδομάδα. Ήταν πολύ δύσκολο γι' αυτόν -και για εμάς που βρισκόμαστε πίσω από την κάμερα επίσης- επειδή ορισμένες λήψεις είναι πολύ σκληρές και μερικές είναι πραγματικά ανατριχιαστικές. Για τον Σεμπαστιάο ήταν σαν να επέστρεφε σε αυτά τα μέρη και αυτές οι εσωτερικές διαδρομές «στην καρδιά του σκότους» νιώθαμε να μας καταβάλουν. Μερικές φορές χρειαζόταν να σταματήσουμε και να βγω έξω μια βόλτα, για να αποστασιοποιηθώ λιγάκι απ’ ό,τι είχα μόλις δει και ακούσει.

Όσον αφορά το ζήτημα του κατά πόσον οι φωτογραφίες του παραείναι «ωραιοποιημένες», ή υπερβολικά άρτιες αισθητικά, διαφωνώ πλήρως με τις επικρίσεις αυτές. Όταν φωτογραφίζεις τη φτώχεια και τον ανθρώπινο πόνο, θα πρέπει να δώσεις με μια συγκεκριμένη αξιοπρέπεια το θέμα σου ώστε να αποφευχθεί η διολίσθησή σου σε μια ματιά κρυμμένη και από απόσταση. Δεν είναι εύκολο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την προϋπόθεση ότι έχεις αναπτύξει μια καλή σχέση με τους ανθρώπους που βρίσκονται μπροστά από το φακό και μπορείς πραγματικά να εισχωρήσεις στη ζωή τους και την κατάσταση που βρίσκονται.

Ελάχιστοι φωτογράφοι το έχουν διαχειριστεί αυτό. Οι περισσότεροι φτάνουν κάπου, βγάζουν μερικές φωτογραφίες και φεύγουν. Ο Σεμπαστιάο δεν λειτουργεί έτσι. Περνάει χρόνο με τους ανθρώπους που φωτογραφίζει ώστε να κατανοήσει την κατάστασή τους, μοιράζεται τα συναισθήματα και τη ζωή τους όσο το δυνατόν περισσότερο. Μπαίνει σε αυτήν τη διαδικασία για τους ανθρώπους ώστε να τους δώσει μια φωνή. Εικόνες που λαμβάνονται εν κινήσει και άλλες που έχουν ύφος «ντοκιμαντέρ» δεν μπορούν να καλύψουν τα ίδια πράγματα. Όσο πιο πειστικά καταφέρνεις να καλύψεις μια κατάσταση με τις φωτογραφίες σου, πλησιάζοντας περισσότερο σε μια γλώσσα που να ανταποκρίνεται στο θέμα που εχεις μπροστά σου και στο θέμα που απεικονίζουν, τόσο πιο αληθινό είναι το εγχείρημά σου να βγάλεις μια «καλή φωτογραφία» και τόσο μεγαλύτερη ευγένεια δίνεις στο θέμα σου και το κάνεις να ξεχωρίζει. Νομίζω ότι ο Σεμπαστιάο αντιμετώπισε με σεβασμό όλους εκείνους τους ανθρώπους που βρέθηκαν μπροστά από το φακό του. Οι φωτογραφίες του δεν αναφέρονται σ’ αυτόν, αλλά σε όλους εκείνους τους ανθρώπους!

Για «Το αλάτι της Γης» βασιστήκατε σε κάποιο σενάριο ή η ταινία δομήθηκε κατά την επεξεργασία;

Είχα σημειώσει το γενικό πλαίσιο της ταινίας και τελικά ο «σκοτεινός  θάλαμος» λειτούργησε ως μια εννοιολογική συσκευή, αλλά συνολικά, όπως συμβαίνει με κάθε ντοκιμαντέρ, χρειάζεται να προσπαθείς να αποτυπώνεις τη στιγμή στο φιλμ και να μην χάνεις ό,τι συμβαίνει μπροστά σου εξαιτίας προηγούμενων αποφάσεων. Αυτό ειδικά ήταν και το ζητούμενο όταν πήγα στη Βραζιλία, και "γύριζα" τον Σεμπαστιάο και την Λέλια (τη σύζυγό του) στη Βιτόρια, την πόλη όπου ζουν, ή στο εσωτερικό του Instituto Terra.  Έπρεπε να αφήσω τον εαυτό μου να καθοδηγείται από το απροσδόκητο και να είναι έτοιμος να καταγράψει εικόνες επί τόπου. Αυτή είναι και η άλλη όψη της συμβολής μου σε αυτήν την ταινία: η αναζήτηση της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ της καταπληκτικής «άλλης ζωής» της οικογένειας του Σαλγκάδο και του φωτογραφικού έργου. Κατά κάποιον τρόπο, η αφοσίωσή τους στα οικολογικά ζητήματα και η προσπάθειά τους για την ανάπλαση του τροπικού Ατλαντικού Δάσους είναι, κατά τη γνώμη μου, το ίδιο σημαντική με τις φωτογραφίες του Σεμπαστιάο. Ως αποτέλεσμα, ένιωσα ότι κάναμε δύο ντοκιμαντέρ ταυτόχρονα, τα οποία έπρεπε στη συνέχεια να επεξεργαστούμε σε μια ενιαία ταινία.

Το ντοκιμαντέρ παρουσιάζει το πορτρέτο ενός άνδρα και ζωντανεύει το έργο του. Επίσης παρουσιάζει μια συγκινητική μελέτη στη σχέση πατέρα - γιου. Αυτό το διπλό εγχείρημα ήταν προφανές από την αρχή;

Ναι, από την αρχή η ταινία μας ήταν πολυδιάστατη. Η σχέση πατέρα-γιου ήταν ξεκάθαρα ένα κομμάτι της από την αρχή. Θα μπορούσε να αποδειχτεί παγίδα για την ταινία και νομίζω ότι οι Σαλγκάδο -πατέρας και γιος-, με καθοδήγησαν πολύ σωστά ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να συμβεί κάτι τέτοιο. Όμως, αυτή είναι τελικά μια πολύ συγκινητική πλευρά της ταινίας.

Σε όλη την ταινία είναι απτή η παρουσία και η σημασία της συζύγου του, Λέλια Wanick Σαλγκάδο, στη ζωή και το έργο του Σαλγκάδο. Έπαιξε κι εκείνη ενεργό ρόλο στην δημιουργία της ταινίας «Το αλάτι της Γης»;

Εργάζονται μαζί για 50 χρόνια. Η Λέλια αληθινά γεμίζει τον Σεμπαστιάο με ενέργεια, η οποία του χρειάζεται για τα έργα του και τις εκθέσεις του, και αναλαμβάνουν μαζί τα μεγαλύτερα φωτογραφικά πρότζεκτ του. Ως εκ τούτου, ήταν προφανές ότι κι εκείνη θα βρισκόταν στο επίκεντρο της ταινίας. Πρόκειται για μια καταπληκτική γυναίκα, πολύ δυνατή, πολύ ειλικρινή, έντιμη και αξιολάτρευτη. Και πολύ αστεία. Οι Σαλγκάδο γελούν πραγματικά πάρα πολύ!

Το τελευταίο μέρος της ταινίας είναι ένα αναπάντεχο ταξίδι, γεμάτο οικειότητα και ταυτόχρονα δυναμικά οικολογικό: η επιστροφή της οικογένειας Σαλγκάδο στο ράντσο τους στο Aimores, στη Βραζιλία. Το μαγευτικό τοπίο, που είχε καταστραφεί από την αποψίλωση των δασών και το απίστευτο στοίχημα των Σαλγκάδο,  το οποίο όπως βλέπουμε ήδη έχει αποφέρει αποτελέσματα: η αναφύτευση δύο εκατομμυρίων δέντρων! Για τον Σαλγκάδο ως άνθρωπο και ως φωτογράφο των πιο δραματικών ανθρωπίνων συγκρούσεων, θα μπορούσαμε να μιλάμε για ένα happy-end;

Από την αρχή ήξερα ότι έπρεπε να διηγηθώ δύο ιστορίες ταυτόχρονα, σκεπτόμενος ότι οι Σαλγκάδο έχουν, εκτός από την φωτογραφία, ένα ακόμη σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή τους: την αφοσίωσή τους στην οικολογία, το πρόγραμμα αναδάσωσης που έστησαν στη Βραζιλία και τα σχεδόν θαυματουργά αποτελέσματα που πέτυχαν. Αυτό έδωσε ένα "happy-end" στον Σεμπαστιάο, μετά από όλη εκείνη τη δυστυχία της οποίας είχε υπάρξει αυτόπτης μάρτυρας, και την κατάθλιψη που πέρασε την τελευταία φορά που επέστρεψε από τη Ρουάντα μετά τα αβάσταχτα γεγονότα που είχε βιώσει εκεί. Όχι μόνο αφιέρωσε την πιο πρόσφατη δουλειά του «Genesis» στη φύση, αλλά θα μπορούσε κανείς να πει ότι η φύση ήταν εκείνη ακριβώς που του επέτρεψε να μην χάσει την πίστη του στην ανθρωπότητα.

Ποιος είναι

Ο Βιμ Βέντερς γεννήθηκε στο Ντίσελντορφ το 1945. Μετά από δύο χρόνια σπουδών ιατρικής και φιλοσοφίας και ενός έτους διαμονής στο Παρίσι ως ζωγράφος, φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Τηλεόρασης και Κινηματογράφου στο Μόναχο 1967-1970. Κατά την περίοδο του "Νέου Γερμανικού Κινηματογράφου» τη δεκαετία του 1970, υπήρξε ιδρυτικό μέλος της γερμανικής εταιρείας διανομής  Filmverlag der Autoren το 1971, και το 1975 ίδρυσε τη Road Movies δική του εταιρεία παραγωγής στο Βερολίνο.  Παράλληλα με τη σκηνοθεσία  ατμοσφαιρικών ταινιών auteur, ο Βέντερς ασχολήθηκε με τη φωτογραφία και οι δυνατές εικόνες του έρημων τοπίων αφορούν σε θέματα όπως η μνήμη, ο χρόνος και η κίνηση. Η σειρά φωτογραφιών του “Pictures from the surface of the Earth” (Εικόνες από Την επιφάνεια της Γης) και “Places, strange and quiet” (Τόποι, παράξενοι και ήσυχοι), έχουν εκτεθεί σε μουσεία και ιδρύματα τέχνης σε όλο τον κόσμο. Ο Βιμ Βέντερς έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία με δοκίμια και φωτογραφίες.

Το 1984 έγινε μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Βερολίνου. Του απονεμήθηκε ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορος στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης στο Παρίσι (1989), στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ (1995), στο Πανεπιστήμιο της Louvain (2005) και την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κατάνια (2010). Είναι ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Κινηματογράφου και μέλος της Οrder Pour le Merite. Σήμερα διδάσκει Kινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο Καλών Τεχνών του Αμβούργου.

Ο Βιμ Βέντερς έχει γράψει μαζί με την Mary Zournazi το βιβλίο «Inventing Peace» που εκδόθηκε απο την IBTauris, Λονδίνο.

Ζει στο Βερολίνο, μαζί με τη σύζυγό του, φωτογράφο Ντονάτα Βέντερς.

+ Προβολή στις 20 Δεκεμβρίου στις 19:30 στο σινεμά Πάνθεον. Πληροφορίες στο event της προβολής στο facebook.