Γιατί να γυρίσεις μια ταινία; Γιατί να παρακολουθήσεις μια ταινία; Όσο κοινότυπες και αν είναι αυτές οι ερωτήσεις, είναι επίσης ανησυχητικές. Ο κόσμος είναι τόσο πλημμυρισμένος από εικόνες που το να βγάλεις νόημα από αυτό που ήδη υπάρχει μπορεί να μοιάζει παραλυτικό - το να προσθέσεις κάτι νέο μπορεί να μοιάζει με τον ορισμό του παραλογισμού. Ο συναισθηματισμός σχετικά με τη δύναμη του κινηματογράφου -να ευαισθητοποιήσει, να διευρύνει την ενσυναίσθηση, να αντιμετωπίσει την αλήθεια, να αλλάξει τον κόσμο- αντανακλά έναν κυνισμό που επιμένει στην ασημαντότητα του κινηματογράφου.

Είναι απλώς μια ταινία! Αυτό ισχύει τόσο για το «No Bears» όσο και για οτιδήποτε άλλο, αλλά ίσως δεν υπάρχει κανένας εν ζωή σκηνοθέτης που να έχει εξετάσει τις πρακτικές και φιλοσοφικές συνέπειες αυτής της μορφής τέχνης -τη δουλειά του γυρίσματος και του μοντάζ- την ευχαρίστηση και το άγχος της παρακολούθησης - τόσο αυστηρά ή τόσο διορατικά όσο ο Ιρανός σκηνοθέτης Τζαφάρ Παναχί.

Δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι παίρνει τις ταινίες ελαφρά ή ότι παίρνει τον εαυτό του πολύ σοβαρά. Συνέχισε να ασκεί την τέχνη του, ευσυνείδητα και παιχνιδιάρικα, με κίνδυνο της άνεσής του, της ελευθερίας του και ενδεχομένως της ζωής του. Όταν το 2010 η ιρανική κυβέρνηση του απαγόρευσε τη σκηνοθεσία, απάντησε με το «This Is Not a Film», ένα βίντεο-ημερολόγιο μεγάλου μήκους που γυρίστηκε εν μέρει με iPhone και τεχνικά δεν «σκηνοθετήθηκε» καθόλου.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, συνέχισε σε αυτή τη γραμμή του παράνομου μετακινηματογράφου, παίζοντας τον εαυτό του (στο «Closed Curtain» και στο «Taxi») λιγότερο ως ηρωικό δημιουργό παρά ως έναν περίεργο, ευγενικό, μερικές φορές ανόητο μεσήλικα οικογενειάρχη που δεν μπορεί να σπάσει τη συνήθεια να μετατρέπει τη ζωή σε ταινία (ή, για την ακρίβεια, σε ψηφιακό βίντεο). Οι ταινίες του είναι προσωπικές αλλά και πολιτικές, καθώς στρέφει το ερωτηματικό του βλέμμα στις μικρές υποκρισίες και τις μεγάλες αδικίες του σύγχρονου Ιράν, καθώς και στα παράδοξα της δικής του δημιουργικής πρακτικής.

Λίγο καιρό μετά την ολοκλήρωση του «No Bears» -γυρίστηκε κρυφά στις αρχές του έτους- ο Παναχί καταδικάστηκε στο Ιράν σε έξι χρόνια φυλάκιση. Τους μήνες που ακολούθησαν, μαζικές διαδηλώσεις αμφισβήτησης της εξουσίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας σάρωσαν τη χώρα και απαντήθηκαν με βάναυση καταστολή.

Οι Ιρανοί σκηνοθέτες τείνουν να αντιμετωπίζουν δυνητικά αμφιλεγόμενα θέματα με πλάγιο τρόπο, κινούμενοι στη γραμμή μεταξύ ρεαλισμού και παραμυθιού και εμπιστευόμενοι το κοινό να κατανοήσει τις επιπτώσεις των ιστοριών τους, τα λεπτά μηνύματα που μπορεί να παραβλέψει η λογοκρισία. Ο Παναχί πρωτοστάτησε σε αυτή την προσέγγιση στις αρχές της δεκαετίας του 2000 -δοκιμάζοντας παράλληλα τα όριά της- αντιμετωπίζοντας τον μισογυνισμό και την ταξική ανισότητα σε ταινίες όπως «Ο κύκλος», «Πορφυρός χρυσός» και «Οφσάιντ». Μετά την απαγόρευση, καθώς το έργο του αντανακλά τη δική του δυσχερή θέση, έχει βρει νέους τρόπους να συνδυάζει την κοινωνική κριτική με την αυτοκριτική.

Το «No Bears» βρίσκει τον Παναχί (που υποδύεται και πάλι τον εαυτό του) να καταλαμβάνει νοικιασμένα δωμάτια σε ένα χωριό κοντά στα τουρκικά σύνορα, μακριά από το σπίτι του στην Τεχεράνη. Σε μια μικρή πόλη της Τουρκίας, όχι μακριά από το χωριό, γυρίζεται μια ταινία υπό τη σκηνοθεσία του - μια ταινία που προφανώς βασίζεται στην πραγματική ιστορία δύο Ιρανών εξόριστων, της Ζάρα (Μίνα Καβάνι) και του Μπαχτιάρ (Μπαχτιάρ Παντζέι), οι οποίοι ελπίζουν να βρουν άσυλο στη Γαλλία. Ο Παναχί επιβλέπει την παραγωγή από τον φορητό του υπολογιστή και το κινητό του τηλέφωνο όταν έχει σήμα, πράγμα που δεν συμβαίνει συχνά. Ο βοηθός του σκηνοθέτη, ο Ρεζά (Ρεζά Χεϊνταρί), προσπαθεί να πείσει τον Παναχί να επισκεφθεί τα γυρίσματα, ίσως με τη βοήθεια των λαθρεμπόρων και των διακινητών ανθρώπων που ελέγχουν την περιοχή. Αλλά τα σύνορα είναι μια γραμμή που ο σκηνοθέτης δεν θα περάσει.

Επιστρέφοντας στο χωριό, βρίσκεται μπλεγμένος σε μια περίπλοκη διαμάχη που αφορά ένα νεαρό ζευγάρι (Αμίρ Νταβαρί και Νταριά Αλέι) και έναν πικρό ερωτικό αντίπαλο (Τζαβάντ Σινταχί). Οι ενδιαφερόμενοι και από τις δύο πλευρές πιστεύουν ότι μια φωτογραφία που μπορεί να έχει τραβήξει ή να μην έχει τραβήξει ο Παναχί θα έχει κάποια σχέση με την υπόθεση. Ο αρχηγός του χωριού (Νασέρ Χασεμί) εμπλέκεται, όπως και ο οικοδεσπότης του Παναχί, ένας αδίστακτος τύπος που ονομάζεται Γκανμπάρ (Βαχίντ Μομπασέρι).

Σε σύγκριση με το τεταμένο δράμα που περιβάλλει τη Ζάρα και τον Μπαχτιάρ, αυτό που συμβαίνει στον σκηνοθέτη μοιάζει στην αρχή με κωμική ανακούφιση - μια περιπέτεια με ένα ψάρι έξω από το νερό για έναν εκλεπτυσμένο της μεγαλούπολης που παγιδεύεται σε αγροτικά αγκάθια. Όλοι στο χωριό είναι απροκάλυπτα, επιδεικτικά ευγενικοί. Ο Γκανμπάρ δεν παραλείπει ποτέ να απευθύνεται στον Παναχί ως «αγαπητέ κύριε», και ο Παναχί απαντά με πληθωρική ευγνωμοσύνη, αλλά η αμοιβαία δυσαρέσκεια υποβόσκει κάτω από τις αλληλεπιδράσεις τους, και οι τελετουργίες ευγένειας και σεβασμού που διέπουν τις σχέσεις του Παναχί με τους γείτονες του Γκανμπάρ είναι βαριές με δυσπιστία, εχθρότητα και ακόμη και την πιθανότητα βίας.

Δεν θα αποκαλύψω τίποτα, παρά μόνο θα πω ότι όταν η τραγωδία φτάνει -μέσα και πίσω από τις σκηνές της ιστορίας της Ζάρα και του Μπαχτιάρ, και σε κάθε πτυχή της κατασκευασμένης πραγματικότητας της ταινίας- μοιάζει τόσο συγκλονιστική όσο και ζοφερά αναπόφευκτη. Φαίνεται επίσης να φταίει, εν μέρει και ακούσια αλλά και αδιαμφισβήτητα, ο σκηνοθέτης.

Κάποια στιγμή, ο Παναχί καλείται στην «αίθουσα ορκωμοσίας» του χωριού, όπου αναμένεται να καταθέσει για την ύποπτη φωτογραφία του. Δεν πρόκειται για μια νομική διαδικασία -ένας συμπαθής γέροντας του λέει ότι είναι αποδεκτό να πει ψέματα- αλλά μάλλον για μία από τις πολλές τοπικές παραδόσεις που έχουν καθιερωθεί για να διατηρούνται τα προσχήματα και να χαλιναγωγείται η ατίθαση συμπεριφορά. Πριν κάνει τη δήλωσή του, ο Παναχί ζητά να αντικατασταθεί το Κοράνι από μια βιντεοκάμερα, η οποία πιστεύει ότι θα προσδώσει στα λόγια του αδιαμφισβήτητη αξιοπιστία.

Τι γίνεται όμως αν αυτή η επίδειξη πίστης -στην οπτική απόδειξη, στο ντοκουμέντο, στο ηθικό κύρος της κινούμενης εικόνας- είναι η ίδια ένα είδος δεισιδαιμονίας; Αυτό είναι το δυσάρεστο ερώτημα που αντιμετωπίζει το «No Bears», ένα ερώτημα που αμφισβητεί όχι μόνο τις δικές του παραδοχές αλλά και την ευσέβεια ενός κοινού που είναι πρόθυμο να αγκαλιάσει την ταινία ως χειρονομία αντίστασης και να ευλογήσει τον εαυτό του που αναγνωρίζει τη χειρονομία. Ο Παναχί, του οποίου το θάρρος και η ειλικρίνεια είναι πέραν πάσης αμφιβολίας, δημιούργησε μια ταινία που θέτει υπό αμφισβήτηση αυτές ακριβώς τις ιδιότητες, μια ταινία για τα δικά της ηθικά όρια και τις αισθητικές της αντιφάσεις.

Ίσως η τέχνη δεν μπορεί να σώσει κανέναν ή να αλλάξει τίποτα. Τότε γιατί να ασχοληθεί κανείς με αυτήν; Μπαίνω στον πειρασμό να πω ότι το «No Bears» απαντά σε αυτό το ερώτημα απλώς και μόνο με την ύπαρξή του, αλλά κάτι τέτοιο θα ήταν υποτίμηση του επιτεύγματος του Παναχί.

Ο τίτλος αναφέρεται σε μια συνάντηση που έχει στον δρόμο προς το ιατρείο, μια συνάντηση με έναν άγνωστο που μοιάζει σαν κάτι βγαλμένο από λαϊκό παραμύθι. Ο άντρας προειδοποιεί ότι υπάρχουν επικίνδυνες αρκούδες που παραμονεύουν στο σκοτάδι και αργότερα απορρίπτει τη δική του προειδοποίηση. «Ο φόβος μας ενδυναμώνει τους άλλους», λέει. «Δεν υπάρχουν αρκούδες εδώ»!

Αυτό είναι ένα καλό σύνθημα, και μια αναγκαία πεποίθηση σε έναν πολύ τρομακτικό κόσμο, αλλά και, ίσως, μια παρηγορητική μυθοπλασία. Το να επιμένουμε ότι δεν υπάρχουν αρκούδες μπορεί να είναι απλώς ένας ευγενικός τρόπος να αναγνωρίσουμε ότι οι αρκούδες είμαστε εμείς.

*Η ταινία θα προβληθεί στις 22 Απριλίου στις 10.00μ.μ. στο Θέατρο Ριάλτο στη Λεμεσό και στις 24 Απριλίου στις 10.00μ.μ. στο Ζήνα Πάλας στη Λευκωσία. Διάρκεια 107᾽. Εισιτήρια rialto.interticket.com/. Πληροφορίες www.cyprusfilmdays.com.