Το γενεαλογικό δέντρο του Στέφανου Φλαγγή, επισκόπου Λευκάρων-Λεμεσού, αλλά και η διαθήκη του γιου του, Μάρκου, φέρνουν στην επιφάνεια στοιχεία για την οικογένειά του και κατ' επέκταση για την εποχή και την εκκλησιαστική ιστορία της Κύπρου

Δύο πολύτιμα έγγραφα, το ένα του έτους 1557 και το άλλο του 1573, μας προσφέρουν πλούσια στοιχεία για την οικογένεια του επισκόπου Λευκάρων-Λεμεσού-Αμαθούντος Στέφανου Φλαγγή. Το έγγραφο, επίσης, του 1573 φέρνει στο φως τα τραγικά γεγονότα της κατάληψης της Κύπρου το 1570-1571 από τους Οθωμανούς και ανακαλεί στη μνήμη τα όσα ξαναβίωσε η Κύπρος το 1974 κατά την τουρκική εισβολή.

Όπως και άλλοτε είχαμε αναφέρει, η σπουδαία κυπριακή οικογένεια Φλαγγή, για την οποία οι παλαιότερες αναφορές ανάγονται στον 15ο αιώνα, διέπρεψε σε πολλούς τομείς, αλλά κυρίως αρκετά μέλη της ίδιας οικογένειας ακολούθησαν εκκλησιαστική σταδιοδρομία και κατέλαβαν υψηλά εκκλησιαστικά αξιώματα. Μεταξύ αυτών έχουμε συναντήσει στις πηγές, δημοσιευμένες και κυρίως αρχειακές, έναν ιερέα, έναν πρωτόπαπα, δύο επισκόπους, έναν Λεμεσού-Αμαθούντος-Λευκάρων -για την οικογένεια του οποίου θα ασχοληθούμε στο παρόν δημοσίευμά μας- και έναν Πάφου-Αρσινόης, αλλά και ένα μέλος της οικογένειας Φλαγγή ανήλθε κατά τα πρώτα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας στον ορθόδοξο αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κύπρου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η οικογένεια Φλαγγή αναφέρεται πάντοτε ως οικογένεια Ελλήνων ορθοδόξων.

Στοιχεία για μέλη της οικογένειας Φλαγγή συναντούμε στον χρονικογράφο μας Γεώργιο Βουστρώνιο αλλά και στο έργο του Στέφανου Lusignan. O Βουστρώνιος μνημονεύει ένα περιστατικό το οποίο βέβαια δεν είναι προς τιμήν της οικογένειας. Ένας διάκος με το όνομα Επιφάνιος, γράφει ο Βουστρώνιος, γιος του παπά Στεφάνου Φλαγγή, είχε κλέψει τέσσερα αργυρά δισκοπότηρα και ένα ταπερνάκουλο, δηλαδή λειψανοθήκη, καθώς κι ένα χανάπι από τη μονή των Καρμηλιτών, στη Λευκωσία, και γι' αυτό τον λόγο τιμωρήθηκε. Δεν γνωρίζουμε τη συγγενική σχέση του διάκου Επιφάνιου Φλαγγή με τον μετέπειτα επίσκοπο Λευκάρων-Λεμεσού, Στέφανο Φλαγγή, αλλά οπωσδήποτε κατάγονταν από την ίδια οικογένεια.

Το 1556 μαρτυρείται στη Λευκωσία ένας Βιτζέντζος Φλαγγής, πρωτομάστορας χρυσοχόος και πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με τον παππού του, Θωμά Φλαγγίνη. Το 1565, ένας παραγωγός βαμβακιού, ο Εμμανουήλ Φλαγγής, ίσως αδελφός του Βιτζέντζου, ζητούσε μ' επιστολή του να επέμβει το κράτος, γιατί ο φεουδάρχης Κομνηνός Mustatoso δεν του είχε πληρώσει το βαμβάκι που του είχε πωλήσει. Σε άλλες διάσπαρτες ειδήσεις γίνεται μνεία για έναν Ιάκωβο Φλαγγή, διάκο (zago) που μαζί με έναν Ανδρέα Φλαγγή εμπλέκονται σε μια δικαστική υπόθεση εναντίον ενός Bernardin Vacla. Σε άλλη πηγή συναντούμε έναν Alvise Φλαγγή και έναν Κωνσταντίνο, γιο του Λουκά Φλαγγή, που έχασε τη ζωή του στη Λευκωσία το 1570, όταν κατελήφθη από τους Οθωμανούς.

Θα άξιζε να σταθούμε, όμως, και στο επίθετο της οικογένειας, το επίθετο Φλαγγή και από πού προέρχεται. Στην κυπριακή διάλεκτο φλαντζί ή φλαγγί σημαίνει ήπαρ (συκώτι) και πρόκειται για λέξη κατάλοιπο της μακράς περιόδου της Φραγκοκρατίας, στην Κύπρο. Προέρχεται δηλαδή από τη γαλλική (παλαιά προβηγκιανή) λέξη flanc-πλευρό και κατ' επέκταση συκώτι. Στην ιταλική αποδόθηκε το Φλαγγής ως Flangin (όπως το Παναγής σε Panagin) για να καταλήξει στο τέλος σε Φλαγγίνη (Flangini). Οπωσδήποτε τα ίχνη της οικογένειας αυτής ή μάλλον οι παλαιότερες γραπτές αναφορές του ονόματος της οικογένειας στην Κύπρο ανάγονται στα μέσα του 15ου αιώνα. Η οικογένεια Φλαγγή ήταν ελληνική και ορθόδοξη και διαδραμάτισε στη μεγαλόνησο κατά τους 15ο και 16ο αιώνες ένα σημαντικό ρόλο. Τα μέλη της οικογένειας Φλαγγή δεν σταδιοδρόμησαν μόνο στην ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου, αλλά τους συναντούμε ως αστούς (borghesi) και ως ιδιοκτήτες γαιών ή αξιωμάτων (provisionati). Ένα μέλος της ίδιας οικογένειας υπηρέτησε ως διοικητής του διαμερίσματος του Μαζωτού και πρόκειται για τον Νικόλαο Φλαγγή, αδελφό του επισκόπου Λεμεσού, Στέφανου Φλαγγή. Επίσης, πολλά μέλη της οικογένειας Φλαγγή έχασαν τη ζωή τους ή αιχμαλωτίστηκαν κατά τον πόλεμο της Κύπρου 1570- 1571.

Το αίτημα του 1557

Σ' ένα ανέκδοτο έγγραφο με ημερομηνία 19 Νοεμβρίου 1505, αναφέρεται ότι μόλις θα ελευθερώνονταν θέσεις θα παραχωρούνταν χρηματικά φέουδα σε εννέα διακεκριμένους πολίτες της Κύπρου (buoni citadini di Cipro) και μεταξύ αυτών αναφερόταν και το όνομα του Νικόλαου Φλαγγή. Η κοινωνική τάξη της οικογένειας μαρτυρείται και σε μια άλλη πηγή του 1557 όταν ο Στέφανος Φλαγγής, ορθόδοξος επίσκοπος Λεμεσού-Λευκάρων, με αίτημά του ζητούσε από τον δόγη όπως θεωρηθεί αστός όπως ο αδελφός του Νικόλαος. Ας σημειωθεί ότι ο Στέφανος Φλαγγής είχε εκλεγεί ορθόδοξος επίσκοπος Λευκάρων-Λεμεσού το 1548 και είχε διαδεχθεί μετά τον θάνατό του τον επίσκοπο Ιωάννη Σμερλίνο. Ο προκάτοχός του, επίσκοπος Ιωάννης Σμερλίνος, δεν ήταν καθόλου ξένος προς τον Στέφανο Φλαγγή, αφού ένας γιος του, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω, είχε νυμφευθεί τη θυγατέρα του Ιωάννη Σμερλίνου. Ο επίσκοπος Λευκάρων, μαζί με το αίτημά του προς τις βενετικές αρχές, είχε επισυνάψει και ένα έγγραφο, με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1505, του αοιδίμου αδελφού του Nicolin Flangin, αστού της Λευκωσίας, ότι ήταν provisionato. Επιπρόσθετα, μαζί με το αίτημά του ο επίσκοπος Λευκάρων είχε επισυνάψει και το γενεαλογικό του δένδρο. Έτσι, με αυτό το έγγραφο έρχονται στο φως πλούσια στοιχεία για την οικογένειά του. Σημαντική μεταξύ άλλων πληροφορία, η οποία καταγράφεται στο γενεαλογικό δένδρο του Στεφάνου Φλαγγή, είναι η αναφορά στον πατέρα του, που δεν ήταν άλλος από τον ορθόδοξο αρχιεπίσκοπο Κύπρου, του τέλους του 15ου αιώνα, Ιωάννη Φλαγγή (Joanne Flangi, episcopo Greco di Nicosia).
Ο επίσκοπος Στέφανος Φλαγγής, στο αίτημα του 1557, ενώ σημειώνει τον πατέρα του, Ιωάννη, τον αδελφό του, Νικόλαο και τα έξι του παιδιά, δεν αναφέρεται στη σύζυγό του, η οποία ήδη είχε προ πολλού πεθάνει ώστε να έχει δικαίωμα να εκλεγεί επίσκοπος. Επίσης, δεν σημειώνει το όνομα της θυγατέρας του, αλλά απλώς αναφέρει ποιος ήταν ο σύζυγός της. Οι πέντε υιοί του ήταν οι: Ιωάννης, Πέτρος, Μάρκος, Φραγκίσκος και Νικόλαος. Η θυγατέρα του ήταν παντρεμένη με τον Janutio Σωζόμενο, από τη γνωστή κυπριακή οικογένεια των Σωζομένων. Από μια άλλη πηγή πληροφορούμαστε ότι ο Janutio Σωζόμενος, ήταν ιερέας.

Οι γιοι του επισκόπου

Στον κατάλογο των υποψηφίων για την αρχιεπισκοπική έδρα της Κύπρου (επισκόπου Σολέας), με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1568, ο οποίος είχε ετοιμαστεί μετά τον θάνατο του επισκόπου Σολέας, Νεοφύτου Λογαρά, αναφέρονται τα εξής για την υποψηφιότητα του Μάρκου Φλαγγή: "Μάρκος Φλαγγής, υιός του αιδεσιμωτάτου επισκόπου". Ο ίδιος ο Μάρκος λίγο πριν ή και μετά τη πτώση της Κύπρου στην εξουσία των Οθωμανών εγκαταστάθηκε στη Βενετία όπου το 1573 συνέταξε τη διαθήκη του. Πρόκειται για κείμενο πολυτίμων πληροφοριών για την οικογένεια του προτελευταίου επισκόπου Λεμεσού, Στεφάνου Φλαγγή. Ένας άλλος γιος του επισκόπου Στεφάνου Φλαγγή, ο Ιωάννης Φλαγγής, μάς γίνεται γνωστός από ανέκδοτα βενετικά έγγραφα και δημοσιευμένες μελέτες και έτσι πληροφορούμαστε μεταξύ άλλων ότι υπηρετούσε ως πρωτόπαπας του επισκόπου Λεμεσού. Ο Ιωάννης, όμως, φέρεται να είναι και ο πρωταγωνιστής σε μια σύγκρουση μεταξύ του τελευταίου Λατίνου αρχιεπισκόπου, Φιλίππου Μοτσενίγο, με την ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Μοτσενίγος, το 1567 εκδίκασε και καθαίρεσε τον Ιωάννη Φλαγγή, πρωτόπαπα του επισκόπου Λευκάρων-Λεμεσού, επειδή είχε προσκομίσει αγιασμένους λίθους και άλλα ευλογημένα αντικείμενα για την καθιέρωση ορθόδοξου ναού. Σύμφωνα με τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο, η πράξη αυτή έγινε κατά παράβαση των ιερών κανόνων, ενώ κατά τον πρωτόπαπα έγινε σύμφωνα με τα αρχαία δόγματα των ορθοδόξων. Επίσης, υπερασπιζόμενος τον εαυτό του, ο πρωτόπαπας Ιωάννης Φλαγγής υποστήριξε ότι ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος δεν είχε δικαίωμα να εκδικάζει σε πρώτο βαθμό τους ορθοδόξους. Στη συνέχεια η βενετική διοίκηση αποφάσισε να παραδώσει προς εκδίκαση τη δικογραφία στον ορθόδοξο επίσκοπο Λευκάρων-Λεμεσού, ο οποίος είχε εκλεγεί στις 8 Σεπτεμβρίου 1567, διαδεχόμενος τον πατέρα του πρωτόπαπα, επίσκοπο Στέφανο Φλαγγή.
Ένας άλλος γιος του Στεφάνου Φλαγγή ήταν ο Φραγκίσκος. Μαρτυρείται ως φεουδάρχης και εκμισθωτής του Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας. Πρόκειται για τον σύζυγο της Ακυλίνας Σμερλίνου, θυγατέρας του επισκόπου Λευκάρων Λεμεσού, Ιωάννη Σμερλίνου. Η επιτύμβια πλάκα της από την Κυθρέα μαζί με το επίγραμμα που φέρει σε δεκαπεντασύλλαβο και η οποία σήμερα βρίσκεται στο μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού, όπως έχουμε αποδείξει με βάση τις πηγές, τεκμηριώνει, χωρίς αμφισβήτηση, τα πιο πάνω.

Για τους Νικόλαο και Πέτρο δεν έχουμε έως τώρα εντοπίσει καμία είδηση. Ένα μέλος της οικογένειας Φλαγγή, πολύ πιθανόν ο Πέτρος, ίσως να ήταν το πρόσωπο για το οποίο οι πηγές αναφέρουν ότι είχε εξισλαμιστεί αφού πρώτα συνελήφθη αιχμάλωτος όταν έπεσε η Λευκωσία στην εξουσία του εχθρού. Ο αρνησίθρησκος Φλαγγής είχε υπηρετήσει ως βοεβόδας. Επίσης, δεν γνωρίζουμε τι απέγινε ο Ιωάννης Φλαγγής μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1570-1571.

Η διαθήκη του 1573

H διαθήκη όμως του γιου του επισκόπου Μάρκου, την οποία συνέταξε το 1573, στη Βενετία, φανερώνει ότι οι τέσσερις αδελφοί του Ιωάννης, Πέτρος, Φραγκίσκος, Νικόλαος και η αδελφή του Μαργαρίτα -της οποίας το όνομα πληροφορούμαστε για πρώτη φορά- ζούσαν στην Κύπρο. Όμως, μετά την κατάκτηση της πατρίδας τους από τους Οθωμανούς, είχε χάσει τα ίχνη τους. Τους άφηνε χρήματα με την πεποίθηση ότι ήταν εν ζωή, αλλά και στην περίπτωση που ήταν αιχμάλωτοι έδινε εντολή να χρησιμοποιηθούν τα ποσά που άφηνε για την απελευθέρωσή τους. Μάλλον, πρόκειται για λόγιο ή άτομο κάποιας μόρφωσης και καλλιέργειας αφού κληροδοτούσε και αριθμό βιβλίων στους αδελφούς του. Δεν επιθυμούσε όμως να πουληθούν τα βιβλία για να καταβληθούν λύτρα για την απελευθέρωσή τους, εάν ήταν αιχμάλωτοι, αλλά προτιμούσε να δοθούν ως ενέχυρο για εξεύρεση χρημάτων. Τέλος, διατύπωνε στη διαθήκη του την επιθυμία ως ορθόδοξος να ενταφιαστεί στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων.

Τόσο το αίτημα του επισκόπου Φλαγγή, στο οποίο επισύναπτε και το γενεαλογικό του δένδρο, όσο και η διαθήκη του γιου του, Μάρκου Φλαγγή, που ζούσε στη Βενετία, αλλά και άλλο αρχειακό υλικό, μάς βοήθησαν ν' ανακαλύψουμε όχι μόνο την ταυτότητα της Ακυλίνας Σμερλίνου, αλλά και άλλα σημαντικά στοιχεία για την οικογένεια του Στεφάνου Φλαγγή, επισκόπου Λευκάρων-Λεμεσού και κατ' επέκταση στοιχεία όχι μόνο προσωπογραφικά αλλά και ειδήσεις σχετικές με την εποχή και την εκκλησιαστική ιστορία της Κύπρου.