Γράφει η Νάσα Παταπίου

Πηγές της Bενετοκρατίας αλλά και της εποχής του Ιακώβου Β΄ Λουζινιάν, μια επιτύμβια επιγραφή που βρέθηκε σε λευκωσιάτικο χάνι, ένας κώδικας του Βατικανού και το όνομα Zaffuni στη Βενετία χαρτογραφούν τα βήματα της οικογένειας Γιαφούνη

Τα στοιχεία τα οποία ανακαλύπτουμε στις πηγές για κάποιες οικογένειες και γενικά για τα έργα και τις ημέρες τους, μας ωθούν όχι μόνο να συγκεντρώσουμε τις ειδήσεις αυτές αλλά και για περαιτέρω έρευνα. Μεταξύ αυτών των οικογενειών είναι και η κυπριακή οικογένεια Γιαφούνη, την οποία συναντούμε όχι μόνο κατά τη Φραγκοκρατία αλλά και κατά τη Βενετοκρατία. Από τον γενεαλόγο Wipertus Collenberg, η οικογένεια Γιαφούνη κατατάσσεται στις αυτόχθονες και εμφανίζεται στο προσκήνιο για πρώτη φορά το 1369. Συγκεκριμένα γίνεται μνεία του ονόματος Γιαφούνη το 1369 στα χρονικά των Λεοντίου Μαχαιρά και Διομήδη Strambaldi, στα οποία αναφέρεται το χανούτιο (κατάστημα) κάποιου Γιαφούνη (bottega del Jaffuni). Στο μαγαζί του Γιαφούνη είχε προσπαθήσει ο ναύαρχος της Κύπρου, Ιωάννης Μουστρής, να μεταπείσει τ' αδέλφια του βασιλιά Πέτρου Α΄ Lusignan να μην τον δολοφονήσουν. Επίσης, άλλα στοιχεία για μέλη της οικογένειας Γιαφούνη συναντούμε στις πηγές κατά την εποχή της βασίλισσας Καρλόττας και του Ιακώβου Β΄ Lusignan. Μέλη της οικογένειας Γιαφούνη απαντούν σε πηγές της Βενετοκρατίας κατά την περίοδο 1520-1550 να κατέχουν φέουδα. Το 1570, οι Γιαφούνη αναφέρονται ως μέλη του μεγάλου συμβουλίου και κατά τον πόλεμο της Κύπρου 1570-1571 κάποιοι φονεύονται και άλλοι αιχμαλωτίζονται.

Ι. Γιαφούνης: επίσκοπος Λεμεσού

Σ' έναν κώδικα του Βατικανού διασώζεται μια είδηση για έναν επίσκοπο Λευκάρων-Λεμεσού που ανήκε στην οικογένεια Γιαφούνη. Στον εν λόγω κώδικα αναφέρονται τα εξής σχετικά: "Κατά την πέμπτη Ιουλίου μηνός, εχρονίας του Χριστού 1445, ημέρα Δευτέρα, εκάθισαν οι τιμιότατοι κληρικοί της αγιοτάτης επισκοπής Αμαθούντος πρόεδρος Νεμεσού και Κουρέων και εψηφίσασι τον κυρ Ιωάννη Γιαφούν, επίσκοπο της άνωθεν επισκοπής".
Πριν μερικές δεκαετίες, οι μελετητές δεν γνώριζαν παρά μόνο ελάχιστα για την οικογένεια Γιαφούνη, αλλά υποψιάζονταν ότι ο εν λόγω επίσκοπος ανήκε σε μια προφανώς γνωστή οικογένεια ευγενών που ήκμασε επί Φραγκοκρατίας. Σήμερα όμως, ή μάλλον τα τελευταία χρόνια, είμαστε σε θέση θα προσθέσουμε πλούσια στοιχεία για την ίδια οικογένεια και μάλιστα από αρχειακό υλικό.

Σε μία άλλη πηγή του 1468, προερχόμενη από τα αρχεία του Βατικανού, γίνεται μνεία για μια Αγνή Γιαφούνη (Anes Yafouny), σύζυγο του άρχοντος Γεωργίου Γονέμη, συγγενή οπωσδήποτε του Λατίνου επισκόπου Λευκωσίας καθώς και του γραμματέα Foulque Γονέμη, η οποία εισέπραττε τετρακόσια τριάντα τρία βυζάντια και οκτώ karoubles (ένα βυζάντιο υποδιαιρείτο σε είκοσι τέσσερα karoubles). Τα τριακόσια βυζάντια ήταν για τη μονή του Αγίου Μάμαντος, στη Λευκωσία. Για τον Γεώργιο About και τον άρχοντα Θωμά τον αδελφό του, που φαίνεται μάλλον να εργάζονταν στη μονή καθώς και οι δαπάνες για τον κυρ-παπά Ιωάννη Γιαφούνη (Yani Yafouny) ανέρχονταν στα εκατόν τριάντα δύο βυζάντια και οκτώ karoubles. Δεν γνωρίζουμε με ποια ιδιότητα η Αγνή Γιαφούνη εισέπραττε αυτό το ποσό για τη μονή του Αγίου Μάμαντος, στη Λευκωσία. Επίσης, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε για την ίδια ότι ήταν συγγενής πολύ πιθανόν του ορθοδόξου ιερέα Ιωάννη Γιαφούν. Ίσως και να μπορούσαμε να ταυτίσουμε τον ορθόδοξο ιερέα Jani Yafouny με τον Ιωάννη Γιαφούν που, όπως προαναφέραμε, είχε εκλεγεί επίσκοπος Λευκάρων. Αυτό το πρόσωπο, η Αγνή Γιαφούνη, δεν θα μπορούσε όμως σε καμιά περίπτωση να ταυτιστεί με τη μητέρα του εξομολογητή του βασιλιά Πέτρου Β΄ Lusignan, που ήταν μοναχή στον Άγιο Μάμαντα και ο γιος της είχε δολοφονηθεί το 1375.

Σ' ένα ανέκδοτο έγγραφο του έτους 1485 συναντούμε έναν ιατρό (chirurgo) Πέτρο Jaffuni να είναι μεταξύ εκείνων, οι οποίοι είχαν δωροδοκήσει τον γραμματέα της βενετικής διοίκησης στην Κύπρο, Νικόλαο Stella, προσφέροντάς του ένα δακτυλίδι. Επίσης, ένας Γεώργιος Γιαφούνης φαίνεται να είχε σχέση με το χωριό Κοιλάνι αφού πλήρωνε κάποια χρήματα, πιθανότατα για εκμίσθωση του χωριού. Σε πηγή του 1556 μνημονεύεται ο Γεώργιος Γιαφούνης ως αείμνηστος και μάλλον πρέπει να ταυτιστεί με τον ομώνυμό του, ο οποίος σχετίζεται με το χωριό Κοιλάνι. Ο Φραγκίσκος Γιαφούνης, προφανώς γιος του Γεώργιου, αναφέρεται ως κληρονόμος του αείμνηστου Γεωργίου Γιαφούνη. Ως φεουδάρχης, ο Φραγκίσκος Γιαφούνης, για το φέουδο που κατείχε των τσιγγάνων, όφειλε κάθε χρόνο να προσφέρει στο Δημόσιο ένα ζευγάρι σπιρούνια κατά την παραμονή των Χριστουγέννων. Το φέουδο των τσιγγάνων, όπως έχουμε αναφέρει και σε άλλο δημοσίευμά μας, είναι οι Άγιοι Ομολογητές. Μέχρι πρότινος οι Άγιοι Ομολογητές ήταν γνωστοί και ως Μαντοχώρι ή χωριό των τσιγγάνων. Ας σημειωθεί ότι ένα μέλος της ίδιας οικογένειας, ο Νικόλαος Γιαφούνης, προφανώς πρόγονος των Γεωργίου και Φραγκίσκου Γιαφούνη, είχε το δικαίωμα στο φέουδο ή χωριό των τσιγγάνων ήδη από το 1464. Η πληροφορία αυτή απαντά στον Φλώριο Βουστρώνιο ενώ ο Στέφανος Lusignan κάνει συγκεκριμένη αναφορά για το χωριό των τσιγγάνων. Επίσης στον Άγγελο Καλέπιο αναφέρεται ένα ύψωμα στη Μάντια, όπως ονομαζόταν διαφορετικά το Μαντοχώρι, δηλαδή στους Αγίους Ομολογητές.

Σε κατάλογο των ετών 1510-1521, στον οποίο καταγράφονται τα ονόματα φεουδαρχών και τα ετήσια εισοδήματά τους, αναφέρονται τρεις φεουδάρχες της οικογένειας Γιαφούνη. Πρόκειται για τον αείμνηστο Ιωάννη Γιαφούνη και τους κληρονόμους του, οι οποίοι είχαν ετήσιο εισόδημα εκατό δουκάτα και για τον Ιωάννη Γιαφούνη που είχε εισόδημα πενήντα δουκάτα, για τους τσιγγάνους, γιατί προφανώς εκμίσθωνε ή το χωριό στο οποίο κατοικούσαν ή εκμίσθωνε αυτούς τους ίδιους τους τσιγγάνους. Άλλωστε οι πηγές επιβεβαιώνουν και εκμισθώσεις ακόμα των απελεύθερων Κυπρίων, δηλαδή των ελεύθερων καλλιεργητών (francomati). Επίσης αναφέρεται ο άρχοντας Ιάκωβος του Νικολή Γιαφούνη με εισόδημα εκατό δουκάτα ετησίως.

Μια επιτύμβια πλάκα

Το 1925, κατά τη διάρκεια των διορθώσεων οι οποίες γίνονταν στο χάνι του Κουλέρμου, στη Λευκωσία, βρέθηκε τυχαία μία επιτύμβια πλάκα. Πολύ πιθανόν στον ίδιο χώρο να βρισκόταν κάποιο μεσαιωνικό νεκροταφείο. Πρόκειται για μεγάλη πλάκα στην οποία παριστάνεται το ομοίωμα μεσήλικα μοναχού, που φέρει δασύτριχο πώγωνα. Είναι ντυμένος με στολή προφανώς του τάγματός του, και φορά θολωτό σκούφο από τον οποίο φαίνονται δεξιά και αριστερά τούφες από τα μαλλιά του. Τα χέρια του είναι ενωμένα σε δέηση. Η μέση του είναι ζωσμένη με σχοινί και στη δεξιά μεριά υπάρχει κρεμαστό απ' έξω σακούλι που συμβολίζει πολύ πιθανόν κάποια καθήκοντά του, όπως ελεημοσύνη ή άλλα. Πάνω από το κεφάλι του υπάρχει αψίδα πλούσια διακοσμημένη με φύλλα ακάνθου, ανθισμένα κλαδιά και ρόδακες.

Η επιτύμβια αυτή πλάκα φυλάσσεται σήμερα στο μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού. Στην ελληνική επιγραφή που φέρει είναι χαραγμένα τα εξής: "Εκοιμήθη ο δούλος του Θεού Ιωάννης ο Πεταλούδης του Ιαφούνη, μηνί Ιουλίω, ημέρα Τρίτη, 1558. Το όνομα Πεταλούδης, εάν έχει αναγνωσθεί ορθά, προκαλεί ερωτηματικά καθώς το "φτερωτό" αυτό όνομα είναι σπανιότατο. Ίσως ο Ιωάννης Πεταλούδης Ιαφούνης και να μπορούσε να ταυτιστεί με τον Ιωάννη Γιαφούνη, εκμισθωτή του φεούδου των τσιγγάνων.

Στη Βενετία

Κατά τους 17ο και 18ο αιώνες, μέλη της οικογένειας Γιαφούνη είναι εγκατεστημένα στη Βενετία όπου είχαν καταφύγει μετά την κατάκτηση της πατρίδας τους, Κύπρου, από τους Οθωμανούς. Στη Βενετία, τα μέλη της ίδιας οικογένειας καλούνται επίσης Zaffuni και δεν αποκλείεται η ιταλική οικογένεια Zaffini να είναι η πάλαι ποτέ κυπριακή οικογένεια Ιαφούνη, Γιαφούνη ή Γιαφούν. To 1575, ο ευγενής (nobilis) Αλέξανδρος Γιαφούνης που είχε συλληφθεί αιχμάλωτος το 1570 από τους Οθωμανούς, είναι πια ελεύθερος και προσπαθεί να συγκεντρώσει χίλια τσεκίνια, για να ελευθερώσει τις δυο αδελφές του. Με την πάροδο των ετών, η οικογένεια Γιαφούνη που είχε εγκατασταθεί στη Βενετία έγινε σημαντική στο εμπόριο. Το 1589, ο Galeatio Γιαφούνης, ευγενής και πατρίκιος (nobilis et patricius) όφειλε τριακόσια τσεκίνια στον Μουσταφά μπέη της Κωνσταντινούπολης για τον αδελφό του Ιωάννη και τα δυο παιδιά του.

Η επιτύμβια πλάκα του Ιωάννη Πεταλούδη Ιαφούνη, που βρέθηκε κάτω από το χώμα κατά τη διάρκεια επιδιορθώσεων σε λευκωσιάτικο χάνι, και η οποία σώζεται σήμερα στο μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού, καθώς και οι πηγές εκδομένες ή ανέκδοτες, μαρτυρούν περίτρανα την πλούσια ιστορία της πατρίδας μας. Δεν αποκλείεται τα πιο πάνω στοιχεία να μας οδηγήσουν μελλοντικά σε ενδιαφέροντα και πολύτιμα συμπεράσματα, σχετικά με την τοπογραφία της μεσαιωνικής Λευκωσίας...

ΛΕΖΑΝΤΑ: Επιτύμβια πλάκα του Ιωάννη Πεταλούδη Ιαφούνη που βρέθηκε το 1925 στη Λευκωσία και σήμερα φυλάσσεται στο μεσαιωνικό κάστρο Λεμεσού.