Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η βασιλική του Αγίου Μάρκου άρχισε να κτίζεται το 1050 σύμφωνα με σχέδιο του ναού των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης και, μάλιστα, η επίβλεψη του έργου είχε ανατεθεί σε Έλληνες τεχνίτες ενώ τα επίσημα εγκαίνια είχαν γίνει το 1094. Η πληροφορία για τη συμβολή των Ελλήνων τεχνιτών στην οικοδόμηση του ναού διασώζεται σε χρονογραφία του 19ου αιώνα. Ωστόσο, αρχιτέκτονες και ιστορικοί τονίζουν τη στενή σχέση του Αγίου Μάρκου με την Αγία Σοφία καθώς και την έμπνευση σχετικά με την οικοδόμησή του από τον ναό των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης.

Η στενή σχέση των δύο ναών μαρτυρείται και στο χρυσόβουλλο με το οποίο ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός το 1082 είχε παραχωρήσει εμπορικά προνόμια στους Βενετούς. Μεταξύ άλλων οριζόταν ότι όποιος κάτοικος της πόλης Amalfi της Ιταλίας είχε εμπορικό εργαστήριο στην Πόλη ή σε οποιοδήποτε μέρος της Αυτοκρατορίας ήταν υποχρεωμένος να καταβάλλει ετησίως τρία χρυσά υπέρπυρα, τα οποία θα περιέρχονταν στον ναό του Αγίου Μάρκου. Είναι σημαντικό ότι ο ναός του Αγίου Μάρκου, του οποίου τα εγκαίνια είχαν πραγματοποιηθεί το 1094, είχε ενισχυθεί από το ίδιο το Βυζάντιο.

Το θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου

Σύμφωνα με εντολή του δόγη προς τους Βενετούς που διενεργούσαν εμπόριο στην Ανατολή ήταν να μεταφέρουν οποιοδήποτε έργο τέχνης στην πόλη των τεναγών για τον καλλωπισμό του Αγίου Μάρκου. Είναι γνωστό ότι μέσα σ' αυτά τα πλαίσια είχαν μεταφερθεί εκτός από έργα τέχνης και ιερά λείψανα για να εναποτεθούν στον Άγιο Μάρκο. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα λείψανα των αγίων Σάββα και Αθανασίου του Μεγάλου, πατριάρχη Αλεξανδρείας, του αγίου Φωκά κ. ά. Η αρπαγή και μεταφορά ιερών κειμηλίων και έργων τέχνης είχε πραγματοποιηθεί, κυρίως, με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Εύλογα ο Βυζαντινός χρονογράφος Νικήτας Χωνιάτης αποκαλεί τους σταυροφόρους προδρόμους του Αντιχρίστου, φθονερούς αλάστορες, αμείλικτους δαίμονες και μανιώδεις Τελχίνες.

Όπως πληροφορούμαστε από αρχειακό υλικό, αρκετοί φεουδάρχες άρχοντες της Κύπρου όταν επισκέπτονταν τη Βενετία, μετά από σχετική άδεια έσπευδαν να ξεναγηθούν και να θαυμάσουν το θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου (tesoro di San Marco). Δυστυχώς έχουμε απλές αναφορές γι' αυτές τις ξεναγήσεις ώστε να γνωρίζουμε τα σχόλια ή τις αντιδράσεις των Κυπρίων αρχόντων στη θέα των εν λόγω κειμηλίων. Υποθέτουμε πως οι φεουδάρχες της Κύπρου εκτός από το εμπόριο, τα φέουδα και τη συσσώρευση πλούτου είχαν έστω στον ελάχιστο βαθμό και κάποια άλλα ενδιαφέροντα. Ίσως ακόμη και να γνώριζαν ότι αξιόλογα έργα τέχνης είχαν μεταφερθεί από το Βυζάντιο στη Βενετία.

Πόσοι αλήθεια και για αιώνες δεν έχουν θαυμάσει τα τέσσερα χάλκινα άλογα που στολίζουν την πρόσοψη της βασιλικής του Αγίου Μάρκου, τα οποία μεταφέρθηκαν μετά την κατάληψη της βασιλεύουσας το 1204 από τους σταυροφόρους; Εκτός όμως από αυτά οι Βενετοί είχαν αποσπάσει από την Κωνσταντινούπολη και μετέφεραν στη Βενετία σταυρούς, κύλικες, δισκοπότηρα, που φυλάσσονται τώρα στο θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου. Ακόμη, όπως έχει επιβεβαιωθεί μετά από έρευνες, είχαν μεταφερθεί πολλοί κίονες, αλλά και κιονόκρανα που ενσωματώθηκαν στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου.

Ο Σύλβεστρος Συρόπουλος, ο ιστορικός της Συνόδου Φερράρας - Φλωρεντίας, είχε συνοδεύσει τον οικουμενικό Πατριάρχη Ιωσήφ Β΄ το 1438 όταν είχε επισκεφθεί τον Άγιο Μάρκο. Η ξενάγηση είχε γίνει μετά από εντολή του δόγη ο οποίος και συνόδευσε επίσης τον Πατριάρχη. Ο Συρόπουλος περιγράφει τα άγια κειμήλια και τους πολυτιμότατους λίθους μεγίστου μεγέθους, τα ιερά αντικείμενα κατασκευασμένα από άριστα υλικά. Εντυπωσιάστηκε από το τέμπλο με τις εικόνες που έλαμπαν από το χρυσάφι και τους πολύτιμους λίθους και από το μέγεθος των μαργαριταριών. Με λύπη αναφέρει ο Συρόπουλος ότι όλα αυτά είχαν μεταφερθεί ως λάφυρα πολέμου από τους Λατίνους όταν κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204. Πάνω από την κεντρική Αγία Τράπεζα, όπως σημειώνει ο Συρόπουλος, είναι τοποθετημένη μια τεράστια εικόνα που έχει σχηματιστεί από τους πολύτιμους λίθους - πρόκειται για την περίφημη pala d' Oro. Την εικόνα αυτή, προσθέτει, την προστατεύουν και τη φυλάνε ως κόρη οφθαλμού γιατί αποτελεί το καύχημά τους. Η εικόνα προστατεύεται αφού βρίσκεται ανάμεσα σε πόρτες εμπρός και πίσω που είναι διπλοκλειδωμένες. Οι πόρτες αυτές ανοίγουν μόνο δύο φορές τον χρόνο, το Πάσχα και τα Χριστούγεννα, και όσοι έχουν την τύχη να βρίσκονται εκεί αντικρίζουν και θαυμάζουν την περίφημη εικόνα. Ο ιστορικός θαυμάζει τα ιερά κειμήλια με τη μεγάλη καλλιτεχνική αξία, αλλά ταυτόχρονα θλίβεται για τη σύληση των θησαυρών της πατρίδας του. Επίσης σημειώνει μεταξύ άλλων ότι η πολυτιμότατη εικόνα, στην οποία αναφερθήκαμε, προερχόταν από το τέμπλο της Αγίας Σοφίας.
Ας σημειωθεί ότι μετά το τέλος της Συνόδου στη Φλωρεντία, όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας και η συνοδεία του επιστρέφουν στην Πόλη, σταθμεύουν εκ νέου στη Βενετία. Μετά από πρόσκληση του δόγη τέλεσαν τότε λειτουργία στον Άγιο Μάρκο μαζί με Λατίνους αρχιερείς οι ορθόδοξοι μητροπολίτες. Τον τρόπο με τον οποίο τελέστηκε η λειτουργία διασώζει ο ιστορικός της Συνόδου.

Η διακόσμηση του Αγίου Μάρκου με αντικείμενα ή άλλα έργα τέχνης που αφαιρέθηκαν από ναούς της Πόλης και μεταφέρθηκαν στη Βενετία μνημονεύεται και σε στίχους ενός Έλληνα ελάσσονος ποιητή του 18ου αιώνα, από τα Ιωάννινα. Σε κάποιους στίχους τού εν λόγω ποιητή αποτυπώνεται ο θρήνος της Πόλης αφού ο Άγιος Μάρκος στολίστηκε με αντικείμενα που κλάπηκαν από την Αγία Σοφία, αλλά η Βενετία χαίρεται.

Τα σκεύη τα πολύτιμα απ' την Αγία Σοφίαν,
για το παρόν ευρίσκονται όλα στην Βενετίαν
.....................................................
Θρήνει Κωνσταντινούπολις, χαίρε η Βενετία,
ο Άγιος Μάρκος στολίστηκε απ' την Αγία Σοφία.

Παναγία Νικοποιός

Κόσμημα ύψιστης αξίας στον ναό του Αγίου Μάρκου αποτελεί η εικόνα της Παναγίας, γνωστή ως εικόνα της Παναγίας της Νικοποιού, την οποία είχαν αποσπάσει και μεταφέρει στη Βενετία από την Κωνσταντινούπολη οι σταυροφόροι το 1204 στον ναό του Αγίου Μάρκου. Η εικόνα αυτή αποτελεί έργο του Λουκά Καγκελλάρη και όπως θρυλείται οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες την είχαν μαζί τους στους πολέμους για να τους προστατεύει και για να διασφαλίζουν τις νίκες στις πολεμικές αναμετρήσεις με τους εχθρούς. Η θρυλική αυτή εικόνα υπήρξε και μετέπειτα το προσκύνημα των Βενετών όταν απειλούνταν από εχθρικές επιθέσεις.

Όταν το 1556 είχε πεθάνει ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Λευκωσίας και γνωστός ουμανιστής Λίβιος Ποδοκάθαρος, στην όλη τελετή της κηδείας του περιλαμβανόταν και η βασιλική του Αγίου Μάρκου. Η σορός του αρχιεπισκόπου θα μεταφερόταν στις εκκλησίες του Αγγέλου Ραφαήλ και του Αγίου Σεβαστιανού, που βρίσκονταν στην ενορία όπου κατοικούσε. Στη συνέχεια θα μεταφερόταν στον Άγιο Μάρκο και από εκεί στον ναό Πέτρου και Παύλου, ώστε να γίνει μια τελετή πιο επίσημη με όλο το πλήθος που θα παρευρίσκετο στην κηδεία. Οι δαπάνες της κηδείας θα καλύπτονταν από το κράτος και τη νεκρώσιμη ακολουθία θα έψαλλαν οι ψάλτες του δουκικού παρεκκλησίου.
Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η εγγονή του φεουδάρχη και μηχανικού Ιωάννη Σωζόμενου, που μας κληροδότησε μια περιγραφή της πολιορκίας και πτώσης της Λευκωσίας το 1570 από τους Οθωμανούς, σχετίζεται κατά ένα τρόπο με τον περικαλλή ναό του Αγίου Μάρκου. Πρόκειται για τη Μαρία Σωζομένου, η οποία είχε παντρευτεί τον διάσημο μουσικό Πέτρο Φραγκίσκο Caletti, επονομαζόμενο Cavalli, που έπαιζε εκκλησιαστικό όργανο (organista) στον Άγιο Μάρκο.

Στην Κύπρο, ιδιαίτερα κατά τη Βενετοκρατία, εορταζόταν λαμπρά ο άγιος Μάρκος, προστάτης της Βενετίας. Στις 25 Απριλίου, ημέρα της γιορτής του, διοργανώνονταν προς τιμήν του και διάφορα αγωνίσματα. Ας σημειωθεί ότι στη μεσαιωνική Λευκωσία έως το 1567 υφίστατο ναός αφιερωμένος στον άγιο Μάρκο, αλλά κατεδαφίστηκε για τις ανάγκες της οικοδόμησης του νέου οχυρωματικού περιβόλου. Ο ναός αυτός του Αγίου Μάρκου ήταν οικοδομημένος στην περιοχή στην οποία οικοδομήθηκε το 1567 ο προμαχώνας Caraffa, δηλαδή ο προμαχώνας στον οποίο βρίσκεται η Πύλη Αμμοχώστου...

ΛΕΖΑΝΤΑ Η βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.