Ένα νέο μνημείο της κυπριακής διαλέκτου του έτους 1563

Ένα πολυτιμότατο και άκρως σημαντικό έγγραφο, με την ανακάλυψή του εκ μέρους μας, έφερε στο φως, μεταξύ άλλων ανεκτίμητων πληροφοριών για την εποχή, και μας γνωστοποίησε μετά από αιώνες και τη βυζαντινή ονομασία της χερσονήσου Καρπασίας, του ανατολικότερου τμήματος του ελληνισμού. Ουσιαστικά πρόκειται για Διατάξεις που ίσχυαν στη χερσόνησο κατά τον 16^ο αιώνα. Η αξία και η σημασία, ωστόσο, του χειρογράφου αυτού δεν σχετίζεται βέβαια αποκλειστικά και μόνον με τη βυζαντινή ονομασία της Καρπασίας, αλλά μας προσφέρει επιπλέον νέα και άγνωστα στοιχεία τα οποία αφορούν τη γλώσσα, το δίκαιο, την καθημερινή ζωή, τη διοίκηση, τα τοπωνύμια της περιοχής, τα χωριά που χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων κ.ά.

Πώς, όμως, έχουμε φθάσει, θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί, από τη βυζαντινή Ακροτίκη στη μετονομασία της χερσονήσου σε Καρπασία; Ως γνωστόν, στα βορειοανατολικά παράλια της χερσονήσου υπήρχε κάποτε η αρχαία πόλη Καρπασία, η οποία έδωσε τελικά το όνομά της σε όλη τη χερσόνησο, τουλάχιστον όπως απαντά στα επίσημα έγγραφα, και σύμφωνα πάντα με τις πηγές, από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρεται στην αρχαία αυτή πόλη και μεταξύ άλλων σημειώνει σχετικά: «Δημήτριος πολιορκητής είλε Καρπασίαν είτα Ουρανίαν…».

Η πόλη Καρπασία είχε καταστραφεί κατά τον 8^ο αιώνα από τις αραβικές επιδρομές, αλλά σώζονται έως σήμερα ερείπια τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής των αρχών του Ε' αιώνα, αφιερωμένης στον επίσκοπό της άγιο Φίλωνα. Στη συνέχεια όσοι κάτοικοι της πόλης επέζησαν δημιούργησαν στην ενδοχώρα έναν οικισμό. Ο οικισμός αυτός αναφέρεται στις μεσαιωνικές πηγές από τους κατοίκους της Κύπρου ως Καρπάσι, ενώ στα φραγκικά έγγραφα ως: le casal du Carpas. Αργότερα, στις βενετικές πηγές απαντά ως: casal del Caprasso. Φαίνεται ότι οι Φράγκοι προτίμησαν την ονομασία του οικισμού αυτού της ενδοχώρας και διάδοχου οικισμού της αρχαίας πόλης Καρπασίας στα υπηρεσιακά έγγραφά τους ως Carpas, από το μάλλον δύσκολο για τη γλώσσα τους τοπωνύμιο Ακροτίκη. Με το ίδιο όνομα μετονόμασαν και ολόκληρη τη χερσόνησο επιλέγοντας το όνομα της πιο σημαντικής πάλαι ποτέ πόλης της χερσονήσου, δηλαδή της Καρπασίας. Οι Βενετοί που διατήρησαν τους φραγκικούς θεσμούς εξακολούθησαν να χρησιμοποιούν την ονομασία Carpasπροσαρμόζοντάς την και αυτοί στη δική τους γλώσσα ως Carpasso, τόσο για τον οικισμό όσο και για τη χερσόνησο. Σύμφωνα με τα προαναφερόμενα, τόσο η χερσόνησος όσο και ο διάδοχος οικισμός της παράκτιας πόλης Καρπασίας αναφέρονται τις περισσότερες φορές στα έγγραφα με το ίδιο όνομα, προκαλώντας εύλογα πολλές φορές στους μελετητές σύγχυση. Μόνον κατά τις τελευταίες δεκαετίες της βενετικής κυριαρχίας το όνομα του οικισμού από Carpasso για πρώτη φορά απαντά ως Ριζοκάρπασο (Risocarpaso), όνομα που φέρει έως σήμερα η κωμόπολη.

Η χερσόνησος της Καρπασίας, το ανατολικότερο τμήμα της μεγαλονήσου, αποτελούσε από τα Βυζαντινά χρόνια και κυρίως από τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία, σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία, διοικητικό τμήμα που υπαγόταν στην πόλη της Αμμοχώστου. Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου, αναγνωρίζοντας για πολλούς λόγους τη σημασία της χερσονήσου, ίδρυσε την κομητεία Καρπασίας, που περιελάμβανε όχι ολόκληρη τη χερσόνησο, αλλά μόνον τη σημερινή κωμόπολη Ριζοκαρπάσου και τους γειτονικούς βυζαντινούς οικισμούς Μαχαιριώνα και Αναχίδα, φέουδα κάποτε των Καντακουζηνών, που χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Ας σημειωθεί ότι μία ενορία της Αγίας Τριάδος Αιγιαλούσης φέρει το όνομα Αναχίδα (Ανασία) γεγονός που μαρτυρεί ότι η Αγία Τριάδα αποτελεί διάδοχο οικισμό της. Στο σχετικό έγγραφο με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1472, με το οποίο ο 20ός Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου, Ιάκωβος Β΄ Lusignan, δημιούργησε την εν λόγω κομητεία δηλώνεται ότι η κομητεία αυτή είχε την πρωτοκαθεδρία (e principal contado del ditto nostro regno).

 Το χειρόγραφο των Διατάξεων στην ελληνική γλώσσα της μεγαλονήσου του 16^ου αιώνα, μάς αποκάλυψε ότι το τοπωνύμιο Ακροτίκη αποτελεί ονομασία της χερσονήσου Καρπασίας και το χειρόγραφο των Διατάξεων στην ιταλική μάς γνωστοποίησε ότι η επίσημη διοίκηση, δηλαδή οι Βενετοί διοικητές και οι υπόλοιποι αξιωματούχοι, αποκαλούσαν με το τοπωνύμιο Carpaso/Καρπασία την εν λόγω χερσόνησο. Οι κάτοικοι της Κύπρου όμως εξακολουθούσαν να αναφέρουν τη χερσόνησο ως Ακροτίκη με τη βυζαντινή της ονομασία. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι σε φραγκικό έγγραφο του 1472, το οποίο προέρχεται από το ιδιωτικό αρχείο Contarini και είναι μεταφρασμένο στα ιταλικά, σημειώνονται τα εξής σημαντικά ως προς το θέμα μας: «Το διαμέρισμα Καρπασίας το οποίο ονομάζεται Ακρωτήρι (Ακροτίκη)» (la contrada del Carpasso, nominata Cavo).Oυσιαστικά με τη λέξη Cavo/capo=ακρωτήρι, υπονοείται η Ακροτίκη. Ωστόσο, το τοπωνύμιο Ακροτίκη ξεχάστηκε ήδη από την περίοδο της Τουρκοκρατίας και επικράτησε το τοπωνύμιο Καρπασία. Είναι πρόδηλο ότι χάρη στο μνημείο αυτό της κυπριακής διαλέκτου, δηλαδή το χειρόγραφο με τις Διατάξεις στην ελληνική γλώσσα της εποχής, μπορέσαμε και ταυτίσαμε τελεσίδικα και αδιαμφισβήτητα πλέον τη βυζαντινή ονομασία Ακροτίκη με το διαμέρισμα της χερσονήσου Καρπασίας.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Η χερσόνησος της Καρπασίας (Ακροτίκης). Χάρτης Αβραάμ Ortelius (1573).