Γράφει η Μαργαρίτα Ερωτοκρίτου | μουσικολόγος

"Έχουμε την αίσθηση πως το κελί που παραχωρήθηκε στον Olivier Messiaen για να δημιουργήσει είναι όπως το κλουβί που φυλακίζει τα πουλιά και που απ' εκεί κελαηδάνε όμορφους σκοπούς"

Η συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 2016 στο Μουσείο Τεχνών Λουκίας και Μιχαλάκη Ζαμπέλα δεν είχε καμία ομοιότητα με τη συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 15 του Γενάρη 1941 στο Stalag 8A στο Gorlitz της Γερμανίας. Οι συνθήκες στις οποίες η συναυλία που πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία ήταν παρόμοιες με αυτές που ζούσε ο Oliver Messiaen στο Παρίσι, στην προσωπική και ακαδημαϊκή του ζωή, πριν από τη φυλάκισή του από τις γερμανικές δυνάμεις στο Nancy τον Μάιο του 1940, μαζί με άλλους χιλιάδες συμπατριώτες του. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του αυτής έγραψε το έργο "Quatuor pour la fin du temps", που σημαίνει το "Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου".

Η πρώτη συναυλία πραγματοποιήθηκε μπροστά από 5.000 φυλακισμένους που βρίσκονταν μαζί με τον Messiaen και ο ίδιος σχολίασε το συμβάν με την απλότητα που τον χαρακτήριζε ως εξής: "Ποτέ δεν είχα ακουστεί με τόση πολύ προσοχή και κατανόηση". Οι συνθήκες δεν ήταν οι ευκολότερες ούτε για τη δημιουργία του κομματιού αυτού, που διαρκεί 50 λεπτά, αλλά ούτε και για την πρώτη συναυλία. Ο Γερμανός διοικητής της φυλακής ήταν φιλόμουσος και έδωσε χαρτί και μολύβι στον Messiaen να γράψει το κομμάτι αυτό. Επίσης φρόντισε να παραχωρήσει ένα κελί όπου θα μπορούσε να συνθέσει αυτό το κομμάτι απομονωμένος σε ησυχία.

Έχουμε την αίσθηση πως το κελί που του παραχωρήθηκε για να δημιουργήσει είναι όπως το κλουβί που φυλακίζει τα πουλιά και που απ' εκεί κελαηδάνε όμορφους σκοπούς. Θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί πως η φυλακή είναι ένας άσχημος χώρος για να τον υποστεί ένας άνθρωπος. Αλλά ο Messiaen γνώριζε ως ορνιθολόγος πως για να μπορέσει κάποιος να ακούσει ένα αηδόνι (να καταφέρει να γράψει το μουσικό του έργο) θα έπρεπε να τον βρούνε τα χαράματα, καθώς προσπαθεί να επιβιώσει. Ο Messiaen κατάφερε να επιβιώσει και δημιούργησε ένα πανέμορφο μουσικό έργο. Ανάμεσα στους υπόλοιπους φυλακισμένους μαζί με τον Messiaen υπήρχαν τρεις εξαιρετικοί σολίστες. Ο Γερμανός διοικητής εξασφάλισε και ένα τσέλο, αλλά με μία χορδή λιγότερη.

Μερικές από αυτές τις πληροφορίες, ο κλαρινετίστας Γιώργος Γεωργίου θεώρησε καλό να μας τις αναφέρει σε μια μικρή μισάωρη εισαγωγή που προηγήθηκε της συναυλίας. Ήταν ανοιχτός στο να δεχθεί ερωτήσεις για τον συνθέτη και για το κομμάτι, και του έθεσα την ερώτηση γιατί επέλεξε ένα κομμάτι από τον Messiaen. Και μας απάντησε πως αγάπησε τον Messiaen διότι έδινε λεπτομερείς οδηγίες στις παρτιτούρες του για τους δακτυλισμούς που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν, αλλά και για τις παύσεις που θα έπρεπε να γίνουν. Πέραν αυτών, ανέφερε πως τον σαγήνευε το γεγονός ότι ο Messiaen συνδύαζε τη μουσική με τα χρώματα. Και ανέφερε ότι το συγκεκριμένο κομμάτι είναι βασισμένο σε χρώματα όπως το πορτοκαλί. Είπε πως αυτός ο τρόπος σκέψης ταιριάζει με τον δικό του.

Πέραν όλων αυτών, ο κλαρινετίστας, ο τσελίστας Brice Catherin, ο βιολιστής Sorin Alexandru και η πιανίστρια Βίκυ Στυλιανού είχαν να αναλάβουν ένα δύσκολο έργο σε αυτή τη συναυλία. Εάν αυτό το κομμάτι παιχτεί σε άλλο ρυθμό, γρηγορότερο, τότε θα φανεί πως δεν έχει δομή. Η δομή είναι σχεδιασμένη ως από μηχανικό και μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο εάν ο ρυθμός ειναι ακουστεί σώμα. Έτσι δημιουργείται μια ηρεμία, αλλά ταυτόχρονα και μια ένταση. O Messiaen ήταν θρησκευόμενος άνθρωπος και αυτό φαίνεται και μέσα από τη μουσική του. Η θρησκεία οδηγεί σε ένα κεντρικό παράδοξο όπου η μουσική, μια τέχνη η οποία υπάρχει εδώ και τώρα, σε μετρημένο χρόνο, χρησιμοποιείται από τον Messiaen για να μεταδίδει μυστήρια τα οποία υπάρχουν πέραν του πραγματικού χρόνου.

Το κουαρτέτο ήταν τέλειο, διότι οι μουσικοί ήταν συγχρονισμένοι όταν το απαιτούσε το κομμάτι, με πολύ δύσκολους ρυθμούς και με βιρτουόζικες τεχνικές που μόνο μαγικά δάκτυλα θα μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα με ένα τέτοιο κομμάτι. Όλα αυτά είχαν συμβεί σε έναν πολύχρωμο χώρο, κάτι που θα άρεσε πολύ στον Messiaen. Από μικρή ηλικία του άρεσαν τα χρώματα και οι αντιδράσεις που προκαλούν στο μάτι οι εικόνες ενός καλειδοσκόπιου. Και συχνά περιέγραφε τη μουσική του ως εικόνα που παίζει με τα μάτια μας μέσα από ένα καλειδοσκόπιο.